CÂY KÉ RỘC TRƯỜNG
Theo người dân địa phương, ké có 2 loại: ké tía và ké trắng. Nhìn vào ngọn non, nếu thấy màu hồng đỏ là ké tía, còn ngọn có màu xanh là ké trắng. Cây ké Rộc Trường thuộc loại ké trắng. Cuối xuân, cây sẽ trút bỏ lá già, cành nhánh trơ trọi. Khi chớm hè, cây đâm chồi nảy lộc, ra những đài hoa trắng ngà tinh khôi.
Tháng 7, tháng 8 hàng năm, từng chùm quả dẹt dài khoảng 12 cm bao bọc vài hạt nhỏ, rụng dần xuống đất gieo mầm xanh. Không rõ cây ké Rộc Trường bén đất từ bao giờ, mà lớp hậu sinh 5 người đan tay nhau mới ôm xuể. Nhìn từ xa, cây ké vươn cao, cành nhánh chắc khỏe.
Bước sang tuổi 85 nhưng ông Nguyễn Đến (tổ 7, phường Tây Sơn) hãy còn minh mẫn. Ông kể: Hồi trước, dọc đường Nguyễn Lữ-bên hông Khu di tích Tây Sơn Thượng đạo-đất đai màu mỡ, cây trồng tốt tươi, kênh mương, hào nước có nhiều tôm, cá. Gò đất cao cạnh ruộng có cây ké to lớn, cành lá sum suê che bóng; xung quanh, cây gai, cỏ bụi mọc um tùm. Các gia đình thường căn dặn con cháu không được lại gần cây ké, không được đốt phá làm chết cây. Người dân xem cây ké như vị thần canh giữ, bảo vệ không gian linh thiêng đình làng.
Khi còn nhỏ, ông Ngô Văn Đường-Câu đình (người trông giữ, hương khói đình làng) đình An Khê thường được ông nội dắt theo mỗi khi ra đình trông nom, hương khói. Có lần, đi ngang qua cây ké Rộc Trường, ông Đường hỏi ông nội: Cây ké được trồng khi nào? Ông nội trả lời: Khi bằng tuổi cháu, ông đã thấy cây ké đứng sừng sững, cao chót vót giữa cánh đồng rồi. “Ké là loài cây lớn chậm. Từ đó đến nay đã qua mấy chục năm, giờ nhìn kỹ lại tôi cũng không thấy cây ké lớn hơn hồi đó là bao. Ông nội tôi sinh năm 1902. Như vậy, cội ké Rộc Trường có tuổi đời cũng hàng trăm năm”-ông Đường chia sẻ.
Chỉ vào vết hõm gần ngọn cây, ông Đường nhắc nhớ: Cách đây gần 50 năm, vào buổi chiều mưa to, gió lớn, nghe tin sét đánh trúng cây ké Rộc Trường, mọi người lo lắng chạy ra xem. Trước mắt, cảnh tượng tan hoang, vô số vỏ cây, cành nhánh, lá cây vương vãi; các loại cây tầm gửi, dây leo bị đánh bật tung. Dù bị một vết cắt xẻ dọc nham nhở kéo dài từ ngọn đến giữa thân, lộ rõ phần lõi gỗ nhưng cây vẫn hiên ngang đứng đó.
Cũng theo ông Đường, sau khi đọc lời khấn, ông nội của ông cùng mọi người dùng dây bọc kín vết hở, không cho sâu bọ gây hại, tạo cơ hội cho cây ra lớp vỏ non. Mọi người còn kể rằng: Trước đó khá lâu, cây ké Rộc Trường cũng bị sét đánh trúng. Nhưng như có một phép màu, cây dần gượng dậy. Từ các cành nhánh khô, từng chồi non đua nhau mọc. “Qua 2 lần bị “trời đánh” cùng với bao mưa giông, gió bão, thời tiết khắc nghiệt, những cây ké vẫn đứng vững, phát triển xanh tốt. Cây ké đã gắn bó với đời sống của người dân địa phương và tạo nét đẹp văn hóa cho khu di tích”-ông Đường tự hào nói.
Cây ké Rộc Trường có đường kính thân cây 5 người ôm mới xuể. Ảnh: Ngọc Minh
Về tên gọi của cây, ông Đường cùng các cụ trong Ban Nghi lễ đình An Khê có chung cách lý giải: Cây ké mọc ở khu vực rộc và gần trạm thu thuế xưa-nơi liên lạc, hội họp của các thủ lĩnh Tây Sơn trong buổi đầu dấy binh, khởi nghĩa (gọi là trường). Vậy nên được gọi là cây ké Rộc Trường.
NHỮNG CHỨNG NHÂN LỊCH SỬ
Đình An Lũy (An Khê đình) hình thành những năm cuối thế kỷ XVIII trên đồi đất cao, xung quanh rừng già rậm rạp, cây cối chen chúc. Đình nhìn về hướng Nam. Trước đây, theo dòng chảy ra sông Ba, suối Cái đã tác động xoáy sâu hình thành hồ nước mênh mông phía Đông ngôi đình. Quanh hồ nước, bờ suối có rất nhiều cây cổ thụ, cây ké mọc đan xen. Những năm 2019-2020, thị xã An Khê triển khai xây dựng tường rào, trồng tre bao quanh Khu di tích Tây Sơn Thượng đạo. Trong quá trình xây dựng, đơn vị thi công san lấp mặt bằng mở rộng phía trước An Khê đình đã vô tình chôn sâu cây ké cạnh hồ nước vài mét dẫn đến lớp vỏ áo mục nát, mất khả năng tuần hoàn, cây dần kiệt sức, khô héo.
Cây ké bị chết nằm sát tường rào, cạnh đường Ngô Thì Nhậm nối dài. Sợ cành nhánh khô lâu ngày rơi xuống ảnh hưởng đến người dân, phương tiện qua lại, năm 2023, cơ quan chức năng đã tiến hành cắt tỉa cành nhánh và giữ nguyên thân cây khô.
“Gỗ ké rất chắc, nhất là cây lâu năm thì không có mối mọt nào đục được. Dưới gốc cây ké chết, tôi trồng một cây ké con, hiện đang phát triển xanh tốt. Chỉ vài năm nữa, cây sẽ tỏa bóng, tạo không gian xanh ngát cho ngôi đình cũng như khu di tích”-ông Đường nói.
Ông Nguyễn Đây-Thành viên Ban Nghi lễ đình An Khê-cho hay: Trong khu di tích có 6 cây ké xanh tốt và 1 cây ké chết. Xưa kia, khu vực này có nhiều cây cổ thụ, cây gỗ quý. Trải qua thời gian, chiến tranh bom đạn cùng nhiều lý do khác, cây cối bị chặt phá. Những cội ké trong khu di tích được người dân và các cụ trông coi đình bảo vệ, gìn giữ.
Trò chuyện với P.V, ông Trần Ngọc Hỷ-Trưởng ban Nghi lễ đình An Khê-chia sẻ: Cùng với quần thể cổ thụ trong khu di tích, những năm qua, chính quyền địa phương, cơ quan chức năng đã quy hoạch, trồng nhiều cây xanh, cây cảnh tạo không gian xanh, bóng mát, tăng tính thâm nghiêm cho các công trình, thiết chế tín ngưỡng. Thế hệ cha ông và chúng tôi xem những cội ké như báu vật. Chúng tôi có trách nhiệm kế thừa chăm nom, gìn giữ, đồng thời mong muốn các cấp chính quyền địa phương quan tâm nhiều hơn, có biện pháp bảo vệ, chăm sóc cây.
Ông Nguyễn Phan Trường-Phó Giám đốc phụ trách Trung tâm Văn hóa-Thông tin và Thể thao thị xã An Khê: “Năm 2025, thị xã phân bổ 259 triệu đồng để triển khai nhiệm vụ quét dọn, tưới nước, phát cỏ, chăm sóc cây xanh trong khu di tích. Trung tâm thường xuyên phối hợp với Ban Nghi lễ đình, phường Tây Sơn, phường An Phú tuyên truyền nâng cao ý thức của người dân chung tay giữ gìn, bảo tồn những cây cổ thụ, cây cảnh trong khu di tích”.
