Bảo tồn không gian văn hóa cồng chiêng TN:Hướng đến sự phát triển bền vững

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News

(GLO)- Cách đây hơn nửa thế kỷ, nhà dân tộc học người Pháp Jacques Dournes đã nói như thế này về Tây Nguyên: “Nếu phải hiểu để có thể yêu thì lại phải yêu để có thể hiểu”. Khi đặt ra vấn đề bảo tồn không gian văn hóa cồng chiêng hiện nay, có lẽ việc nhắc lại tinh thần “kinh điển” ấy là điều cần thiết nhằm đảm bảo cho sự phát triển bền vững.  

Yêu và hiểu

Vấn đề được các nhà khoa học và quản lý quan tâm hiện nay trong công cuộc bảo tồn không gian văn hóa cồng chiêng không chỉ là số lượng cồng chiêng các tỉnh còn lưu giữ, mà còn là các loại hình văn hóa-nghệ thuật, môi trường diễn xướng và nhiều thành tố khác. Là một trong số không nhiều người nghiên cứu về cồng chiêng Tây Nguyên từ những năm cuối thập niên 70 của thế kỷ XX, Giáo sư-Tiến sĩ Khoa học Tô Ngọc Thanh-Chủ tịch Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam cho rằng cần giữ gìn, bảo vệ cho được không gian văn hóa cồng chiêng như vốn có trong xã hội Tây Nguyên cổ truyền, nơi cồng chiêng và nghệ thuật của nó là một trong những yếu tố hữu cơ của nền văn hóa đó. Nhưng chính ông sau nhiều chuyến điền dã đã nhận ra: “Tư duy huyền thoại không thể đồng hành với cây công nghiệp và phương thức sản xuất hàng hóa, làm thay đổi về cơ bản cuộc sống của chủ nhân của văn hóa cồng chiêng”. Do đó, vấn đề bảo vệ di sản mang tầm nhân loại này cần được nhìn nhận thấu đáo trong giai đoạn hiện nay.

 “Nghệ nhân nhí”. Ảnh: Hồ Anh Tiến
“Nghệ nhân nhí”. Ảnh: Hồ Anh Tiến



Trước hiện thực biến chuyển khốc liệt đang diễn ra đe dọa đến di sản quý báu, Giáo sư Tô Ngọc Thanh đưa ra những quan điểm bảo tồn có ý nghĩa lâu dài: “Đối với những hoạt động có dàn cồng chiêng tham gia đang còn “sống sót” như chiêng ăn trâu, bỏ mả… chúng ta nên cố gắng giúp đỡ đồng bào tiếp tục thực hành trong cuộc sống hôm nay với điều kiện bảo tồn mọi mặt như nó đã từng có trong quá khứ, đặc biệt là những biểu hiện phẩm chất thiêng của chúng”. Nhấn mạnh điều này bởi điều ông lo lắng nhất chính là tình trạng chủ nhân của di sản bắt đầu có hiện tượng “làm mới” di sản theo chiều hướng sân khấu hóa một cách tùy tiện, dẫn đến làm méo mó, sai lệch giá trị chân chính của di sản. Theo ông, để tránh sai lầm này, “cần cố gắng truyền dạy toàn bộ di sản cồng chiêng cho lớp trẻ theo phương pháp đồng bộ, nghĩa là dạy cho người học cả nội dung các hoạt động chức năng thực hành xã hội của mỗi bài chiêng. Chúng ta dạy bài chiêng cho thế hệ trẻ nhưng đồng thời phải nói cho chúng hiểu bằng được bài đó là bài gì, nói cái gì, đánh trong dịp nào. Ông bà sáng tạo ra bài nhạc chiêng ấy là muốn gửi gắm điều gì. Có như vậy, lớp trẻ mới thấy hết được chiều sâu thăm thẳm của nền văn hóa mình đang nắm giữ, thấy được trí tuệ, sự tinh tế, tinh hoa của một giá trị trường tồn với thời gian”. Có thể thấy, quan điểm của chuyên gia hàng đầu về cồng chiêng Tây Nguyên đã “gặp” tư duy của nhà dân tộc học Jacques Dournes, đó là phải hiểu để yêu, yêu mới có thể hiểu để bảo tồn và phát huy không gian văn hóa cồng chiêng trong bối cảnh hiện nay.

“Phải bắt đầu từ nghệ nhân và cộng đồng”

Theo sát tiến trình nghiên cứu văn hóa cồng chiêng nhiều thập kỷ qua, Giáo sư-Tiến sĩ Nguyễn Chí Bền (Viện Văn hóa-Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam) cho rằng: “Sự qua đời của các nghệ nhân cao tuổi, sự quyến rũ, ảnh hưởng của các luồng văn hóa ngoại lai đối với những người trẻ tuổi cùng nhiều yếu tố khác đã làm trầm trọng thêm công cuộc bảo tồn giá trị của di sản nhân loại. Trong giai đoạn hiện nay, rất cần có một công trình về văn hóa Tây Nguyên thực hiện từ cách tiếp cận tổng thể. Chúng ta tiếp cận từ âm nhạc dân tộc học, văn hóa tộc người mà chưa có công trình tiếp cận tổng thể, theo các tiêu chí giá trị di sản mà UNESCO đưa ra”. Cũng theo giáo sư, từ nghiên cứu khoa học đến bảo vệ, phát huy giá trị của di sản này vào thời kỳ cách mạng công nghiệp 4.0 có rất nhiều vấn đề đặt ra, do đó cần có hướng nghiên cứu, tiếp cận mới.

 Hội thi cồng chiêng tại lễ hội hoa dã quỳ-núi lửa Chư Đăng Ya. Ảnh: Phan Nguyên
Hội thi cồng chiêng tại lễ hội hoa dã quỳ-núi lửa Chư Đăng Ya. Ảnh: Phan Nguyên



Hướng nghiên cứu mới đó là gì? Giáo sư Tô Ngọc Thanh cho rằng, trước mắt rất cần những chuyên khảo về văn hóa nghệ thuật của từng dân tộc. Bởi cồng chiêng ở mỗi dân tộc có vai trò, chức năng, đặc điểm khác nhau. Trong khi đó, chúng ta mới chỉ đề cập sâu cồng chiêng một số dân tộc tiêu biểu như: Bahnar, Jrai, Ê Đê, Mnông… còn cồng chiêng của các dân tộc khác thì hoặc không biết đầy đủ, hoặc gần như chưa biết gì. Chính sự phong phú đã làm nên giá trị độc đáo của không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên. Vì vậy, sự thiếu thận trọng khi tìm hiểu đối với bất cứ một dân tộc nào cũng là có lỗi.
 


Giáo sư-Tiến sĩ Khoa học Tô Ngọc Thanh: “Cần cố gắng truyền dạy toàn bộ di sản cồng chiêng cho lớp trẻ theo phương pháp đồng bộ, nghĩa là dạy cho người học cả nội dung các hoạt động chức năng thực hành xã hội của mỗi bài chiêng. Chúng ta dạy bài chiêng cho thế hệ trẻ nhưng đồng thời phải nói cho chúng hiểu bằng được bài đó là bài gì, nói cái gì, đánh trong dịp nào. Ông bà sáng tạo ra bài nhạc chiêng ấy là muốn gửi gắm điều gì. Có như vậy, lớp trẻ mới thấy hết được chiều sâu thăm thẳm của nền văn hóa mình đang nắm giữ, thấy được trí tuệ, sự tinh tế, tinh hoa của một giá trị trường tồn với thời gian”.
 

Quan điểm bảo tồn của Phó Giáo sư-Tiến sĩ Từ Thị Loan (Viện Văn hóa-Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam) cũng hết sức thực tiễn khi bà đặt ra những vấn đề sát thực tế: “Việc bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên phải bắt đầu từ các nghệ nhân và cộng đồng. Tôi hoàn toàn đồng ý với ý kiến “chảy máu cồng chiêng không lo bằng mất bài bản cồng chiêng”. Đó mới là hạt nhân quan trọng nhất của văn hóa cồng chiêng, mà người nắm giữ không ai khác là các nghệ nhân. Trong khi đó, đội ngũ này đang dần ít đi mà không có người trẻ kế thừa. Đây là vấn đề nguy hại nhất, đáng lo nhất. Vì thế, cần tiến hành khẩn cấp các cơ chế, chính sách hỗ trợ cho các nghệ nhân thực hiện trao truyền di sản, khuyến khích cộng đồng bảo vệ di sản. Các tỉnh Tây Nguyên phải nghiêm túc thực hiện chính sách đãi ngộ, tôn vinh những “báu vật nhân văn sống này” theo quy định của Chính phủ bằng cách xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân Nhân dân”, “Nghệ nhân Ưu tú” và có chính sách hỗ trợ theo nghị định đã ban hành”.

Nghiên cứu, bảo vệ không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên như một thực thể toàn vẹn ở nhiều chiều hướng, có sự vào cuộc của các nhà khoa học từ các chuyên ngành âm nhạc, dân tộc học, lịch sử, văn hóa, nhân học, các nhà quản lý văn hóa và từ chính cộng đồng-chủ nhân của di sản… là ý chí chung của giới khoa học hiện nay. Công ước về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO thông qua ngày 17-10-2003 đã xác định rõ: “Tầm quan trọng của di sản văn hóa phi vật thể như là động lực chính của đa dạng văn hóa và là một đảm bảo cho phát triển bền vững”.

Ai đó nói rằng di sản là quà tặng từ quá khứ. Nếu chúng ta thật sự tha thiết muốn bảo tồn toàn vẹn không gian văn hóa độc đáo ấy thì không chỉ cần một sự hiểu biết và thận trọng, mà còn phải có tấm lòng thực sự mong muốn bảo vệ giá trị di sản với những tri thức văn hóa vừa độc đáo, vừa nhân văn này.

 HOÀNG NGỌC

Có thể bạn quan tâm

Tác phẩm Đại hội quân nhân Sư đoàn 5 của họa sĩ Huỳnh Phương Đông sáng tác năm 1965.

Văn học và số phận con người

(GLO)- Kỷ nguyên mới mà Ðảng ta đang dồn sức dẫn dắt toàn dân tộc vươn tới, hiểu một cách nôm na là kỷ nguyên mà toàn dân tộc ai cũng hạnh phúc. Hay như lời Bác Hồ giản dị-“…dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành”. 

Niềm vui của nghệ nhân Thui và cô gái trẻ Hyăo khi được tham gia biểu diễn ở thủ đô, đồng thời giao lưu với các dân tộc anh em. Ảnh: Lam Nguyên

“Hoa của núi” tỏa sắc tại Hà Nội

(GLO)- Như những bông hoa rừng mộc mạc mà đậm hương sắc, 25 nghệ nhân Bahnar làng Kon Măh (xã Ia Khươl, tỉnh Gia Lai) góp mặt tại chuỗi hoạt động tháng 10 với chủ đề “Em là hoa của núi” diễn ra tại Làng Văn hóa-Du lịch các dân tộc Việt Nam, nơi hội tụ vẻ đẹp và tình đoàn kết các dân tộc anh em.

Tranh của họa sĩ Lê Huế

Những bông hoa gió sương

(GLO)- Có những người phụ nữ cả đời chẳng quen phấn son, hiếm khi được diện áo dài thướt tha trong ngày lễ hội. Hình ảnh của họ gắn với chiếc nón lá sờn mép, đôi quang gánh nặng trĩu, bàn tay chai sạn bởi cuốc cày hay đôi vai ướt đẫm mồ hôi bên giàn giáo công trình. 

Mẹ thương con theo cách riêng của mẹ. Ảnh minh họa: Internet

Tấm lòng của mẹ...

(GLO)- Mẹ tính nóng như lửa, quyết đoán trong công việc cũng như trong cuộc sống, luôn nghiêm khắc với con cái. Con thừa hưởng cái nóng tính cộng với sự ngang bướng của mẹ không sót chút nào...

Thư viện Pleiku trao quà cho bạn đọc tích cực. Ảnh: Thanh Vui

300 học sinh tham gia chương trình “Kết nối bạn đọc yêu sách”

(GLO)- Sáng 17-10, Thư viện Pleiku (tỉnh Gia Lai) tổ chức chương trình “Kết nối bạn đọc yêu sách” năm 2025. Tham dự chương trình có đại diện lãnh đạo Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch, Sở Giáo dục và Đào tạo, các ban, ngành, đoàn thể, cùng hơn 300 học sinh các trường THPT trên địa bàn tỉnh.

Ảnh minh họa: Nguyễn Linh Vinh Quốc

Dưới bóng muồng vàng

(GLO)- Sớm mai, khi hơi sương ủ lạnh trên tàng cây muồng vàng trước nhà, chiếc điện thoại chợt nhấp nháy báo có tin nhắn. Là của người bạn cũ, một người con xóm Mới: “Bạn ổn không?”. Đưa mắt nhìn ra hồ nước nép mình dưới hàng cây muồng vàng bao đời ấp ôm xóm nhỏ, lòng tôi chợt rưng rưng.

Liên hoan võ cổ truyền Bình Định trong đoàn viên, thanh niên năm 2025 góp phần lan tỏa tinh hoa võ cổ truyền Bình Định đến thanh thiếu niên trong và ngoài tỉnh.

Lan tỏa tinh hoa võ cổ truyền trong thanh niên

(GLO)-Liên hoan võ cổ truyền Bình Định trong đoàn viên, thanh niên năm 2025 do Tỉnh đoàn tổ chức vừa khép lại, mang đến sân chơi ý nghĩa cho đoàn viên, thanh niên yêu võ thuật. Hoạt động góp phần quảng bá, lan tỏa tinh hoa võ cổ truyền Bình Định đến thanh thiếu niên trong và ngoài tỉnh. 

Sách trao lẽ sống

Sách trao lẽ sống

(GLO)- Đó là cuộc trò chuyện thú vị với một cô giáo đã lặng lẽ "an ủi" hoàn cảnh riêng của học trò bằng cách tặng tác phẩm văn học. Tương tự, một bác sĩ nọ cũng mang đến cho bệnh nhân đang đứng trước lằn ranh sinh tử điểm tựa từ những trang sách.

Người kể chuyện làng mình

Người kể chuyện làng mình

(GLO)- Không chỉ ghi dấu ấn bởi là một trong số ít nữ họa sĩ ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên theo đuổi và thành công với dòng tranh sơn mài, nữ họa sĩ Hồ Thị Xuân Thu còn là người kể chuyện buôn làng thật tài tình bằng ngôn ngữ hội họa.

Toàn cảnh lễ rước giác linh Đức Thánh Trần. Ảnh: Dũng Nhân

Trang nghiêm Lễ rước giác linh Đức Thánh Trần

(GLO)- Sáng 10-10 (nhằm ngày 19-8 âm lịch) UBND phường Quy Nhơn tổ chức Lễ rước giác linh Đức Thánh Trần từ Tượng đài Trần Hưng Đạo (làng chài Hải Minh Ngoài, phường Quy Nhơn) về nhập điện tại Đền thánh Sơn Hà (Đền thờ Anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo) ở số 596/17 Trần Hưng Đạo, phường Quy Nhơn.

null