Khi vừa lên bậc THCS, không ít em học sinh lớp 6 đã rất ngỡ ngàng khi một số giáo viên gọi các em là “anh, chị”; cả trong sách giáo khoa, những người biên soạn cũng chọn cách đối thoại với ngôi nhân xưng như vậy. Tuy nhiên, ngay cả ở bậc THPT, cách xưng hô “thầy/cô - con” vẫn khá phổ biến. Thậm chí, lên bậc cao đẳng, đại học, nhiều tân sinh viên vẫn còn giữ thói quen xưng hô này.
Trong “thầy/cô - em/con”, từ xưng hô được mượn từ danh từ chỉ quan hệ thân tộc (em, con) và danh từ chỉ chức danh (thầy, cô). Đây là hai lớp từ được mượn để xưng hô phổ biến nhất trong tiếng Việt. Nếu chỉ mượn từ chỉ chức danh để xưng hô, ta có “thầy/cô - trò”. Trước đây, cách xưng hô này từng khá phổ biến. Hiện nay, với định hướng lấy người học làm trung tâm, cách xưng hô “thầy/cô - trò” không còn được sử dụng nhiều.
Nhưng đó là câu chuyện về đại từ [xưng hô]. Bây giờ, ta bàn đến “thầy trò” với tư cách là một danh từ. Lần về từ nguyên, “thầy trò” là một từ có gốc ngoại lai, bắt nguồn từ hai tiếng “sư đồ” trong tiếng Hán như học giả An Chi đã chứng minh. Tuy nhiên, từ khi vào tiếng Việt, “thầy trò” được dùng rộng rãi, từ lâu đã thuần Việt, dần mất đi tư cách từ mượn, trở nên vô cùng thân thuộc.
Trong hoạt động hành chức của mình, “thầy trò” được sử dụng rất linh hoạt. Không chỉ được dùng để gọi khái quát cho “thầy giáo và học trò”, trong nhiều trường hợp, “thầy trò” còn được dùng như “cô trò”, tức để gọi khái quát cho “cô giáo và học trò”; đồng thời, để gọi khái quát chung cho “thầy cô giáo và học trò”. Không chỉ được dùng trong giáo dục, “thầy trò” còn được dùng trong nhiều lĩnh vực khác.
Nhưng dù linh hoạt đến đâu thì hai tiếng “thầy trò” vẫn mang những hằng số chung về tình cảm, ơn nghĩa giữa người thầy và trò theo nghĩa rộng nhất. Ít ai nói “tình nghĩa giáo viên và học sinh, giảng viên và sinh viên, người hướng dẫn khoa học và nghiên cứu sinh”… mà chỉ nói “tình cảm thầy trò”. Rõ ràng, “thầy trò” là hai tiếng nói ngắn gọn nhất nhưng mang hàm nghĩa sâu rộng nhất. Và, dù cuộc sống phát triển đến đâu, bỏ qua đâu đó những chuyện buồn trong giáo dục, tình thầy trò vẫn luôn là một trong những thứ tình cảm đẹp đẽ, thiêng liêng của con người.
Th.S PHẠM TUẤN VŨ
