Lễ thức, phong tục Tây Nguyên: Còn nhiều điều khám phá

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News

(GLO)- Ngay cả những người có thời gian nghiên cứu, gắn bó lâu dài với văn hóa Tây Nguyên cũng không dám chắc là mình đã am tường về lễ thức, phong tục hết sức đa dạng, đậm tính truyền thống và nhân văn của cộng đồng các dân tộc thiểu số nơi đây.

Sự đa dạng ấy đã làm nên bản sắc và sức hấp dẫn của đất và người Tây Nguyên với nhiều điều đang chờ khám phá.

Với tín ngưỡng “vạn vật hữu linh”, trong đời sống tâm linh của đồng bào Bahnar, Jrai tại Gia Lai có rất nhiều vị thần bảo vệ sự tồn tại và phát triển của cộng đồng như: thần nước, thần núi, thần rừng, thần lúa… Dù đời sống ngày càng phát triển, nhiều hiện tượng tự nhiên trước kia mang màu sắc thần bí đã được khoa học giải đáp, song trong các cộng đồng vẫn duy trì nhiều lễ thức truyền thống với sự biết ơn dành cho Mẹ thiên nhiên, gửi gắm mong cầu và niềm tin về mùa màng tươi tốt, sự bình an…

Đơn cử, sau thời gian gián đoạn do đại dịch Covid-19 cùng một số lý do khác, lễ cúng Yă Pum-vị nữ thần duy nhất trong thế giới đa thần của người Jrai bên bờ sông Ayun vừa được UBND xã Ia Peng (huyện Phú Thiện) phối hợp với thôn Sô Ma Hang A phục dựng. Yă Pum được xem là vị thần giúp dân làng đánh đuổi giặc ngoại xâm, xua đuổi tà ma, dịch bệnh.

Để tưởng nhớ công lao của Yă Pum, vào khoảng tháng 2 hoặc tháng 3 âm lịch, trước lễ cúng bến nước 1 tuần, người dân thôn Sô Ma Hang A đều tổ chức lễ cúng.

Điều thú vị là trong khi không ai biết các vị thần khác có hình dáng như thế nào thì Yă Pôm được dân làng kỳ công khắc họa qua 1 hình nộm bằng rơm, trên mặt đeo chiếc mặt nạ tô than đen, trước ngực cắm mũi tên mô phỏng cảnh bị thương khi đang chiến đấu. Nghi thức lễ cúng được thực hiện đầy đủ, trang nghiêm như các lễ thức quan trọng khác của cộng đồng.

1vc-3778.jpg
Mô hình Yă Pôm là một hình nộm làm bằng rơm mới, phía trước đeo mặt nạ và gắn cung tên, phía sau đeo lồng gà để ngụy trang, giúp cất giấu vũ khí đánh đuổi kẻ thù. Ảnh: V.C

Nhiều người bày tỏ sự ngạc nhiên, thích thú khi lần đầu biết biết đến lễ cúng Yă Pum. Ngay cả người dân sinh sống dọc sông Ba không phải ai cũng từng nghe tên lễ thức độc đáo này. Anh Rcom Dam Mơ Ai-người gắn bó với phong trào văn hóa-văn nghệ của thị xã Ayun Pa-cho hay: Tuy là “hàng xóm” với Phú Thiện nhưng đây là lần đầu tiên anh biết về lễ cúng vị nữ thần này. Với anh, đây là hoạt động ý nghĩa nhằm bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của cộng đồng các dân tộc thiểu số địa phương.

Tập sách “Tín ngưỡng và tôn giáo dân tộc Bahnar, Jrai” của Tiến sĩ Sử học Nguyễn Thị Kim Vân cũng ghi nhận Yă Pum là vị nữ thần có ảnh hưởng rộng lớn trong đời sống tinh thần của đồng bào Bahnar. Bà là con của Bok Kei Đei và Yă Kung Keh-2 vị thần tối cao sáng tạo ra vũ trụ và muôn loài. Yă Pôm giàu lòng nhân ái, thường cứu giúp người nghèo khổ nên được người Bahnar rất yêu mến và hay mời về trong những buổi tế lễ.

Trước đó, khi nghe đến tục phạt vạ bằng… thổ cẩm của bà con Bahnar xã Kông Lơng Khơng (huyện Kbang), Tiến sĩ Nguyễn Thị Kim Vân cũng chia sẻ cảm giác bất ngờ, lý thú dù bà đã thông thuộc hầu khắp các vùng trong tỉnh qua nhiều đợt điền dã. Theo đó, thay vì hình thức phạt vạ bằng heo, gà…, nhiều gia đình yêu cầu phải đền bằng trang phục thổ cẩm.

Lâu nay, tại các buôn làng, bên cạnh những quy định của pháp luật thì tục phạt vạ vẫn duy trì nhằm tăng tính nghiêm minh, song phạt vạ bằng thổ cẩm thì đúng là “có một không hai”. Ngoài tính răn đe đối với hành vi vi phạm, lệ tục này còn góp phần hữu hiệu duy trì các giá trị văn hóa truyền thống nên rất đáng hoan nghênh.

Có thể khẳng định, đời sống văn hóa tinh thần của các dân tộc thiểu số khu vực Tây Nguyên là vô cùng phong phú và có rất nhiều điều chưa thể nói là đã tường tận. Gần đây là câu chuyện thú vị về hòn đá Chlơi liên quan đến vị Vua Lửa đầu tiên tên Ksor Chlơi. Cụ thể, hòn đá nằm cạnh lùm cây ở cánh đồng Plei Dmun (xã Ia Ake, huyện Phú Thiện) lâu nay được người dân địa phương tôn thờ, xem là hóa thân của Chlơi sau khi bị đuổi đánh, chặt đứt các bộ phận trên cơ thể.

Trước kia, mỗi khi hạn hán, mất mùa, dịch bệnh, dân làng thường đến chỗ hòn đá Chlơi để tổ chức lễ cúng nhằm cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, mọi người bình an, khỏe mạnh. Tùy theo hoàn cảnh gia đình, có người cúng gà, heo hoặc thậm chí là trâu và nhiều ghè rượu.

Vài năm trước, cộng đồng mạng từng “dậy sóng” về một clip ghi lại nghi thức Mừng lúa mới của đồng bào Bahnar tại huyện Kbang. Trong clip có 2 nhân vật múa hề (pơtual) giúp tăng không khí hân hoan, phấn khích cho lễ hội. Người đàn ông mình trát đất sét, đeo một vật tượng trưng cho sinh thực khí nam, người nữ hóa trang với bụng bầu, nhảy múa vui nhộn, theo sau là đội cồng chiêng.

Nhiều người cho rằng cảnh tượng này là dung tục nhưng trên thực tế, phong tục thờ sinh thực khí nam, nữ và việc duy trì lễ hội phồn thực đều xuất phát từ tín ngưỡng cổ xưa, đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của cư dân nông nghiệp khu vực Đông Nam Á với mong ước về sự sinh sôi, nảy nở của con người, vạn vật.

cac-le-thuc-phong-tuc-truyen-thong-mang-y-nghia-tot-dep-nhan-van-doc-dao-nen-duoc-khuyen-khich-phuc-dung-to-chuc-rong-rai.jpg
Các lễ thức, phong tục truyền thống mang ý nghĩa tốt đẹp, nhân văn nên được khuyến khích phục dựng, tổ chức rộng rãi. Ảnh: P.D

Sự thú vị mà đến nay chưa được khám phá hết trong đời sống của cộng đồng các dân tộc thiểu số Tây Nguyên thêm một lần nữa nhắc nhở về việc tôn trọng đa dạng văn hóa, từ đó gìn giữ, bảo tồn và trao truyền. Theo đó, các lễ thức, phong tục truyền thống mang ý nghĩa tốt đẹp, nhân văn, độc đáo nên được khuyến khích phục dựng, tổ chức rộng rãi. Chính sự thống nhất trong đa dạng là sức mạnh nội tại của văn hóa, tạo lợi thế phát triển đất nước bền vững trước những thách thức của quá trình hội nhập.

Có thể bạn quan tâm

Qua xứ trầm hương: Di sản văn hóa từ miền duyên hải Khánh Hòa - Bài 1: Di sản văn hóa từ miền duyên hải

Qua xứ trầm hương: Di sản văn hóa từ miền duyên hải Khánh Hòa - Bài 1: Di sản văn hóa từ miền duyên hải

“Khánh Hòa là xứ trầm hương/Non cao biển rộng người thương đi về” - những câu thơ của nhà nghiên cứu Quách Tấn trong biên khảo Xứ trầm hương vừa là sự khẳng định danh xưng của một miền đất, vừa như lời mời gọi lữ khách bốn phương tìm về với thủ phủ của trầm hương Việt Nam.

Kể chuyện buôn làng bằng thanh âm sáo trúc

Kể chuyện buôn làng bằng thanh âm sáo trúc

(GLO)- Ở buôn E Kia (xã Ia Rsai, huyện Krông Pa), ông Hiao Thuyên được biết đến là một nghệ nhân tài hoa khi giỏi cả sáo trúc, biểu diễn cồng chiêng, hát dân ca... Bằng những việc làm thiết thực, ông đã góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc Jrai và xây dựng khối đại đoàn kết ở buôn làng.

Tây Nguyên: Nhịp sống mới dưới những nếp nhà xưa

Tây Nguyên: Nhịp sống mới dưới những nếp nhà xưa

Nhắc đến đại ngàn Tây Nguyên, có lẽ biểu tượng văn hóa “sừng sững” chính là những mái nhà rông, nhà dài truyền thống của đồng bào các dân tộc. Trong những biến chuyển của thời đại, không gian che chở các hộ gia đình và lan tỏa văn hóa cộng đồng ấy khó tránh khỏi những hư hao, nghiêng ngả.

Biểu tượng vũ trụ trên cây nêu của người Bahnar

Biểu tượng vũ trụ trên cây nêu của người Bahnar

(GLO)- Người Bahnar quan niệm rằng mọi sự vật, hiện tượng đều có sự hiện diện của thần linh và con người phải tôn trọng, thờ cúng. Vì vậy, họ có nếp sống, sinh hoạt văn hóa với hệ thống lễ hội vô cùng phong phú, gắn với vòng đời người và chu kỳ canh tác nông nghiệp.

Những người “giữ lửa” văn hóa Jrai, Bahnar

Những người “giữ lửa” văn hóa Jrai, Bahnar

(GLO)- Ông Rmah Aleo (làng Pan, xã Dun, huyện Chư Sê) và ông Ayó (làng Piơm, thị trấn Đak Đoa, huyện Đak Đoa, tỉnh Gia Lai) là những người “giữ lửa” và lan tỏa bản sắc văn hóa dân tộc đến cộng đồng buôn làng.

Thì thầm từ gốm Yang Tao

Thì thầm từ gốm Yang Tao

Nhờ may mắn làm cái nghề viết lách nên tôi từng có dịp đến nhiều trung tâm gốm của cả nước. Nghề gốm mỗi nơi mỗi kiểu, sản phẩm đơn giản có, tinh xảo có; quy trình tạo tác thủ công lẫn công nghiệp hóa vài ba công đoạn cũng có.

Cồng chiêng “nhí”: Nối dài mạch nguồn văn hóa

Cồng chiêng “nhí”: Nối dài mạch nguồn văn hóa

(GLO)- Sự ra đời và hoạt động hiệu quả của những đội cồng chiêng “nhí” ở huyện Kbang (tỉnh Gia Lai) không chỉ là kế thừa mà còn trở thành nhịp cầu nối dài mạch nguồn văn hóa truyền thống, để hồn cốt dân tộc tiếp tục sống mãi qua từng thế hệ.

null