Những điều ít biết về lễ tang Pơtao Ya

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
(GLO)- Khi Vua Nước (Pơtao Ya) tắt thở, trước tiên người ta đặt thi hài Vua lên một cái giàn rồi đốt lửa hun trong suốt 7 ngày 7 đêm. Trong thời gian này, các làng liên tục mổ trâu, giết heo để cúng và ăn uống. Tiếp theo, người ta sẽ lấy các bộ phận của cơ thể Vua gồm tim, tóc, móng chân, móng tay cho vào một chiếc ghè quý đem treo lên nóc nhà mồ, còn tro thì đào hố chôn ngay phía dưới. Các đồ dùng của Vua lúc còn sống cũng được chôn theo. 
Khi đề cập những hiện tượng tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Jrai trong quá khứ, người ta thường nói đến Vua Lửa (Pơtao Apuih) mà ít nói đến Vua Nước. Lý do có lẽ vì Vua Lửa vẫn còn dấu tích và hiện tượng tín ngưỡng, còn Vua Nước thì gần như không còn gì…
Năm 1998, trong một lần trò chuyện với ông Kpah Măng-con rể của đời Vua Nước thứ 7 Rơ Chăm Bo (chết năm 1955, ở Plei Tao, thị trấn Nhơn Hòa, huyện Chư Pưh), tôi được biết hiện tượng tín ngưỡng Vua Nước cũng tương tự như Vua Lửa. 
Đồng bào Tây Nguyên quan niệm 2 yếu tố quan trọng nhất duy trì sự sống con người là nước và lửa nên phải có người đứng đầu để “điều khiển”. Cũng như Vua Lửa, trách nhiệm của Vua Nước là trời hạn thì cúng cầu mưa, mưa lâu quá thì cúng cầu tạnh. Ngoài ra, nếu làng nào có dịch bệnh thì cúng, không dính dáng gì đến việc cai trị có tính chất hành chính.
Tuy nhiên, do sống trong môi trường thiên nhiên khắc nghiệt, trình độ nhận thức về tự nhiên còn lạc hậu nên người Tây Nguyên trước đây rất coi trọng yếu tố tâm linh. Chính vì vậy nên Vua Nước được đồng bào Jrai tôn sùng với một quan niệm thần bí không khác mấy so với một vị vua ở thế gian.
Cho đến nay, tôi vẫn chưa thấy một tài liệu nào nói về nghi thức tang ma cho một vị Vua Lửa như thế nào. Tuy nhiên, với Vua Nước, theo lời kể của ông Kpah Măng thì nghi thức đó rất độc đáo, không có điểm chung nào về tín ngưỡng mà ta vẫn thấy với một người Jrai bình thường: Khi Vua tắt thở, trước tiên người ta đặt thi hài Vua lên một cái giàn rồi đốt lửa hun trong suốt 7 ngày 7 đêm.
Trong thời gian này, các làng liên tục mổ trâu, giết heo để cúng và ăn uống. Tiếp theo, người ta sẽ lấy các bộ phận của cơ thể Vua gồm tim, tóc, móng chân, móng tay cho vào một chiếc ghè quý đem treo lên nóc nhà mồ, còn tro thì đào hố chôn ngay phía dưới. Các đồ dùng của Vua lúc còn sống cũng được chôn theo.
Nhà mồ của Vua không đồ sộ, nhưng được làm rất đẹp, hình dáng tương tự một ngôi nhà rông. Xung quanh nhà mồ, người ta chia của cho Vua các thứ chiêng, ché quý. Không ai dám đánh cắp các vật quý đã đành, việc đốt rẫy, chặt cây cũng không ai dám. Họ tin rằng ai động đến nơi linh thiêng của Vua yên nghỉ thì người đó sẽ phát điên.
Ảnh minh họa: Nguyễn Linh Vinh Quốc
Ảnh minh họa: Nguyễn Linh Vinh Quốc
Việc chôn chất đã hoàn toàn khác người, các lễ thức sau đó cũng hoàn toàn khác. Với người thường, sau khi chôn cất được 3 tháng đến 1 năm, người ta sẽ làm lễ pơ thi (bỏ mả) để hồn ma về với thế giới atâu (làng ma). Song với Vua, nếu chưa có người kế vị thì chưa được làm lễ bỏ mả. Trong thời gian đó, nếu xảy ra nắng hạn hoặc làng nào bị dịch bệnh thì người ta sẽ mổ trâu bò mang đến nhà mả của Vua để cúng. Họ tin rằng bởi chưa có người kế vị, Vua vẫn đảm đương nhiệm vụ cúng Yàng cho họ ở thế giới bên kia.
Về nghi thức tang ma của Vua Nước, Henri Maitre-nhà thám hiểm người Pháp trong tác phẩm “Rừng người Thượng” cho biết thêm một số chi tiết hơi khác lời ông Kpah Măng kể. Theo đó, khi Vua Nước chết, tro của tim, răng và các ngón tay được hỏa táng riêng, cho vào một chiếc bình bằng bạc (thường là do triều đình nhà Nguyễn ban tặng) treo trên nóc nhà mồ. Còn tro của các phần cơ thể khác thì cho vào quan tài đem chôn.
Khi người vợ tới khóc, bà ta sẽ lấy chiếc bình bằng bạc xuống, dùng một mảnh vải địu chiếc bình trên lưng như địu trẻ con. Bà than khóc, quét dọn mộ, rót nước vào một chiếc chén nhỏ, rắc gạo lên một chiếc lá; rồi sau khi than khóc xong đặt lại chiếc bình lên mộ, đóng cổng rào và quay về nhà.
Vào mỗi đầu tháng Âm lịch, người ta tiến hành làm lễ “Glom Pôr”. Mọi người uống rượu bên mộ suốt đêm và suốt đêm người vợ góa vừa khóc vừa phải mang trên lưng chiếc bình chứa một phần tro của chồng. Cứ như vậy trong suốt 5 năm. Sau đó, người ta sẽ làm một ngôi nhà mồ thật to, làm lễ “Mut breu” và chiếc bình bằng bạc sẽ được bỏ vào áo quan chôn, ngôi mộ sẽ bị bỏ quên vĩnh viễn.
Cũng xin nói thêm: Tang lễ long trọng và khác người này ngoài Vua Nước chỉ có một người duy nhất được hưởng-đó là vợ Vua. “Hoàng hậu” cũng là người duy nhất được đặc ân chôn trong khu vực nhà mả dành riêng cho các vị Pơtao Ya này.
NGỌC TẤN

Có thể bạn quan tâm

Tương lai viết nên từ bản lĩnh văn hóa

Tương lai viết nên từ bản lĩnh văn hóa

Di sản nếu không được số hóa, không được kể lại theo cách của thời đại sẽ dần bị đứt gãy trong trí nhớ cộng đồng. Một thế hệ lớn lên không thấy được những giá trị đã tạo nên cội nguồn sẽ khó tìm thấy niềm tự hào, khó kiến tạo tương lai có chiều sâu văn hóa.

Di sản người Anh hùng trên đất Tây Nguyên

Di sản người Anh hùng trên đất Tây Nguyên

(GLO)- Giữa cái nắng oi ả của tháng 4, chúng tôi từ TP. Pleiku vượt hơn 70 km về thăm làng Stơr (xã Tơ Tung, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai), quê hương của Anh hùng Núp. Nơi đây có nhà lưu niệm mang dấu ấn lịch sử-văn hóa độc đáo, thu hút đông đảo du khách đến tham quan, tìm hiểu.

Di sản Hán Nôm: Khai mở lịch sử văn hóa Gia Lai

Di sản Hán Nôm khai mở lịch sử văn hóa Gia Lai

(GLO)- Có những trầm tích văn hóa nằm im lìm trong những đạo sắc phong cũ kỹ, tờ khế ước ruộng đất phủ bụi thời gian hay văn tế cổ xưa xướng lên nơi đình làng. Tại Gia Lai, kho báu di sản Hán Nôm ấy đang dần được đánh thức, góp phần khai mở lịch sử văn hóa của vùng đất cao nguyên.

Làng Mông trên cao nguyên

Làng người Mông trên cao nguyên

(GLO)- Tính đến thời điểm này, những hộ gia đình người Mông đã sinh sống được 42 năm trên cao nguyên Gia Lai. Vùng đất mà họ chọn là xã Ya Hội, huyện Đak Pơ. Theo thời gian, dấu ấn người Mông ngày càng in đậm trên mảnh đất này.

Tái hiện không gian sinh hoạt cộng đồng của cư dân lúa nước vùng hạ lưu sông Ba

Tái hiện không gian sinh hoạt cộng đồng của cư dân lúa nước vùng hạ lưu sông Ba

(GLO)- Thoát khỏi không gian gò bó trên sân khấu, Ngày hội văn hóa-thể thao các dân tộc thiểu số huyện Krông Pa lần thứ III-2025 được tổ chức dưới những bóng cây cổ thụ trong Công viên Phú Túc đã tái hiện một cách chân thực không gian sinh hoạt cộng đồng của cư dân lúa nước vùng hạ lưu sông Ba.

Phụ nữ làng Groi phát huy nghề dệt thổ cẩm

Phụ nữ làng Groi phát huy nghề dệt thổ cẩm

(GLO)- Gần 2 năm đi vào hoạt động, Câu lạc bộ (CLB) Dệt thổ cẩm làng Groi (xã Ya Hội, huyện Đak Pơ) đã trở thành mái nhà chung cho những phụ nữ yêu thích nghề dệt. Thông qua các buổi sinh hoạt, chị em có cơ hội giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm và chung tay gìn giữ, phát huy nghề dệt truyền thống.

Lễ cúng bến nước. Ảnh: M.H

Bến nước buôn Pông

(GLO)- Bến nước, dòng sông cũng như tập tục của bà con Jrai đã trở nên quen thuộc với tôi trong thời gian dài công tác tại ngôi trường bên bờ sông Ba.

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

(GLO)- Thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị là yêu cầu mang tính sống còn của đất nước trước vận hội phát triển mới. Trong đó, sắp xếp các đơn vị hành chính cấp tỉnh, cấp xã để xây dựng mô hình chính quyền 2 cấp đang được dư luận hết sức quan tâm.

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

(GLO)- Thần Bạch Mã (hay còn gọi là Thái giám Bạch Mã, Bạch Mã Thái giám) là vị thần có ảnh hưởng lớn trong đời sống tín ngưỡng dân gian ở vùng Tây Sơn Thượng đạo. Hiện nay, một số đình tại thị xã An Khê còn duy trì việc thờ cúng và gìn giữ sắc phong vua ban cho vị thần này.

Nâng tầm nghề dệt thổ cẩm ở Chư Pưh

Nâng tầm nghề dệt thổ cẩm ở Chư Pưh

(GLO)- Nhờ sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương và các đoàn thể chính trị-xã hội, nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào Jrai ở huyện Chư Pưh (tỉnh Gia Lai) đang có cơ hội để nâng tầm phát triển và khẳng định giá trị trong đời sống hiện đại.

Lễ cúng Yă Pum bên bờ sông Ayun

Lễ cúng Yă Pum bên bờ sông Ayun

(GLO)- Sau một thời gian dài gián đoạn, UBND xã Ia Peng (huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai) vừa phục dựng lễ cúng Yă Pum của người Jrai tại thôn Sô Ma Hang A. Đây là hoạt động tâm linh với ý nghĩa xua đuổi tà ma, cầu bình an, sức khỏe cho dân làng.

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

(GLO)- Chuyện về các Pơtao Apui (Vua Lửa) sở hữu gươm thần có quyền năng hô mưa gọi gió không chỉ là huyền thoại mà gắn với dòng chảy văn hóa, lịch sử của người Jrai ở thung lũng Ayun Hạ (huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai) suốt nhiều thế kỷ qua.