Bộ tượng Trúc Lâm tam tổ gồm: Đệ nhất tổ Phật hoàng Trần Nhân Tông, Đệ nhị tổ Pháp Loa và Đệ tam tổ Huyền Quang, được công nhận bảo vật quốc gia ngày 30.1, đang thờ tại di tích quốc gia đặc biệt chùa Phổ Minh, một ngôi chùa cổ xây dựng thời Lý, mở rộng ở thời Trần, sau đó được trùng tu nhiều lần tại thời Mạc thế kỷ 16.
 |
Tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông. Ảnh: Cù Hiền |
Theo lịch sử để lại, bộ tượng Trúc Lâm tam tổ được làm từ thế kỷ 17, bằng gỗ, sơn son, thếp vàng, đến nay còn nguyên vẹn. Mỗi bức tượng nặng 150 kg, tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông dài 1,6 m, tạc liền khối, tư thế nhập niết bàn, đặt thờ chính giữa thượng điện chùa Phổ Minh. Mặt tượng vuông, sống mũi thẳng, mắt nhắm, miệng mỉm cười, tai to dài, tóc xoắn ốc tròn. Tay trái chống đầu, tay phải duỗi thẳng. Thân tượng mặc áo Phật, trùm sát chân. Hai cánh tay, một phần vai và thân để trần.
Bên trái là tượng Huyền Quang ngồi, chân đi hài, tóc cạo, mặt vuông, mũi cao, lông mày lưỡi mác, mắt nhìn thẳng, miệng mỉm cười, tai to nhưng không chảy.
Bên phải tượng Trần Nhân Tông là tượng Pháp Loa ngồi thiền, tóc cạo, mặt cân đối, mũi cao, tay dài, thần thái từ bi, phúc hậu. Thân tượng khoác áo cà sa. Chân áo xếp cánh hoa sen.
Sử sách ghi lại, vua Trần Nhân Tông sinh năm 1258, là ông vua thứ 3 của vương triều Trần, người đã tổ chức và lãnh đạo thắng lợi hai cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông 1258 và 1285.
 |
Tượng Huyền Quang đặt bên trái tượng Trần Nhân Tông |
Năm 1293, vua Trần Nhân Tông nhường ngôi cho con là Trần Anh Tông, lên làm thái thượng hoàng. Cuối năm 1299, ông đến núi Yên Tử tu, lấy pháp hiệu là Trúc Lâm đại sĩ, xưng Hương Vân đại đầu đà (tu theo 12 hạnh đầu đà, tức phạm hạnh dùng để trị thân tâm, trừ phiền não). Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử mang bản sắc riêng của Đại Việt ra đời.
Vị tổ thứ hai của Thiền phái Trúc Lâm là Pháp Loa (Đồng Kiên Cương), đầu năm 1308, vị này được Trần Nhân Tông truyền thừa tổ vị tại chùa Báo Ân. Theo lịch sử truyền lại, trong một lần Trần Nhân Tông đi phát thuốc cho người nghèo đã gặp Đồng Kiên Cương. Đồng Kiên Cương thấy Trần Nhân Tông thì xin xuất gia. Ông bắt đầu tu theo 12 hạnh đầu đà như Trần Nhân Tông.
Vị tổ thứ ba là Huyền Quang (Lý Đạo Tái), có tài văn chương, học vấn uyên bác. Năm 1305, Lý Đạo Tái dâng biểu từ chức để xuất gia học đạo tu hành. Ông học tại chùa Vũ Ninh, do Bảo Phúc (học trò xuất sắc của Pháp Loa) chỉ dẫn.
Khi gặp Lý Đạo Tái, Trần Nhân Tông đã viết: "Phàm sách đã qua tay Huyền Quang hiệu khảo thì không thể thêm hay bớt một chữ nào nữa".
Làm theo lời dặn của Trần Nhân Tông trước khi qua đời, Lý Đạo Tái đã theo học Pháp Loa và trở thành trụ trì chùa Vân Yên (trung tâm phật giáo lớn đương thời trên núi Yên Tử).
Năm 1317, Lý Đạo Tái được Pháp Loa truyền ngôi vị tổ thứ ba của Thiền phái Trúc Lâm, đặt pháp hiệu Huyền Quang.
 |
Tượng Pháp Loa đặt bên phải tượng Trần Nhân Tông |
Ngoài chùa Phổ Minh (Nam Định), có chùa Hoa Yên (Quảng Ninh) và chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) cũng đang sở hữu bộ tượng Trúc Lâm tam tổ cổ còn giữ được sự nguyên vẹn. Trong đó, chùa Phổ Minh và chùa Vĩnh Nghiêm có đủ bộ 3 tượng, còn chùa Hoa Yên thuộc Khu di tích danh thắng Yên Tử chỉ có tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông.
Về chất liệu, tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông chùa Phổ Minh tạo tác bằng chất liệu gỗ, sơn son, thếp vàng; tượng ở chùa Hoa Yên bằng chất liệu đá xanh. Về tư thế, tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông chùa Phổ Minh tạc theo thế sư tử nằm, mô tả khoảnh khắc ngài nhập niết bàn; tượng ở chùa Hoa Yên ở tư thế ngồi thiền buông thư, thân khoác pháp y; tượng ở chùa Vĩnh Nghiêm tọa thiền ở thế buông thư, thân khoác y cửu điều, tay lần tràng hạt.
Ngoài ra, tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông chùa Phổ Minh cũng có sự khác biệt lúc nhập niết bàn và đây được xem là điểm độc đáo nhất. Theo mô típ, tượng Phật nhập niết bàn thường gối đầu lên tay phải, đầu quay về hướng bắc, mặt ngoảnh về hướng tây, tay trái duỗi thẳng đặt lên người. Tuy nhiên, tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông chùa Phổ Minh lại khác biệt, đầu hướng về phía đông, nơi có đền Trần thờ thủy tổ và 14 vị hoàng đế triều Trần, với ý nghĩa hướng về nguồn cội, tổ tiên.
