“Mở lối” bảo tồn, phát huy di sản nghệ thuật của họa sĩ Xu Man

Hội thảo được tổ chức nhằm đánh giá, tôn vinh đóng góp của họa sĩ Xu Man đối với nền mỹ thuật Gia Lai nói riêng, Việt Nam nói chung nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của ông (1925-2025). Các ý kiến tại hội thảo cũng bàn về thực trạng sưu tầm, giới thiệu, nghiên cứu di sản nghệ thuật của họa sĩ Xu Man; đồng thời gợi mở hướng bảo tồn và phát huy giá trị di sản nghệ thuật của người họa sĩ tài hoa này.

“Con thiêng của rừng”

Dẫn chứng truyện dài “Con thiêng của rừng” do nhà văn Trung Trung Đỉnh sáng tác từ cảm hứng về cuộc đời và sự nghiệp của họa sĩ Xu Man, tại hội thảo, GS-TS, nhà điêu khắc Nguyễn Xuân Tiên-Chủ tịch Hội Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh đã chia sẻ những tình cảm sâu sắc dành cho người họa sĩ của núi rừng.

Họa sĩ Xu Man sinh năm 1925 tại làng Đê Krăl (nay là Plei Bông, xã Ayun, tỉnh Gia Lai) trong một gia đình người Bahnar nghèo khó. Trước năm 1954, ông và cả gia đình làm đầy tớ cho chủ làng, hoàn cảnh nghèo túng, cha mẹ ông qua đời sớm. Năm 1954, họa sĩ Xu Man giác ngộ và đi theo cách mạng.

Từ những năm 1960, sau khi trở về miền Nam, ông tham gia chiến đấu, công tác tại nhiều đơn vị trên địa bàn Tây Nguyên, sau đó được cử ra Hà Nội học hội họa tại Trường Mỹ thuật Việt Nam (nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam). Trong thời gian này, ông có vinh dự được gặp Bác Hồ nên hình ảnh và lời dạy của Bác đã trở thành nguồn cảm hứng lớn, bất tận trong các tác phẩm của ông về sau.

GS-TS, nhà điêu khắc Nguyễn Xuân Tiên nhận định: Tranh của Họa sĩ Xu Man nổi bật với tính sử thi, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc Bahnar và tình cảm, khát vọng của đồng bào Tây Nguyên.

Các tác phẩm của ông được thể hiện bằng nhiều chất liệu khác nhau, như sơn dầu, sơn mài, bột màu…, thường mô tả cuộc sống cộng đồng, sinh hoạt buôn làng và tinh thần quật cường trong chiến đấu. Ông đã vẽ hàng ngàn bức tranh về Tây Nguyên, đặc biệt là hình tượng Bác Hồ với đồng bào Tây Nguyên, trong đó có các tác phẩm nổi tiếng như: “Bác Hồ với tình yêu Tây Nguyên”, “Bác Hồ với Tây Nguyên”, “Ngày hội trên Tây Nguyên”, “Bình minh trên núi rừng Tây Nguyên”...

Với những cống hiến to lớn, họa sĩ Xu Man đã được trao tặng nhiều giải thưởng cao quý, nổi bật là giải A tại Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1976 và năm 1980. Ông cũng là họa sĩ đầu tiên của Tây Nguyên được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật trong lĩnh vực mỹ thuật. Ngoài ra, họa sĩ Xu Man từng là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam khóa II; Phó Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật Gia Lai khóa đầu tiên.

Tranh của ông hiện được lưu giữ, trưng bày tại nhiều bảo tàng lớn, bao gồm Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh và một số bảo tàng địa phương…, đồng thời có mặt trong nhiều bộ sưu tập cá nhân trong và ngoài nước. “Âm hưởng những bản trường ca Tây Nguyên trong tác phẩm của ông đã đóng góp to lớn vào bản sắc đa dạng của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại”-Chủ tịch Hội Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh nhận định.

Góp mặt tại hội thảo, ThS. Nguyễn Hoàng Long (Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam) thông tin: Hiện nay, Bảo tàng đang lưu giữ 16 tác phẩm của họa sĩ Xu Man. Xét tổng thể tác phẩm, có thể nhận thấy sự nhất quán trong hệ thống ngôn ngữ rất riêng của ông. Theo đó, hình khối, đường nét trong tranh thường giản lược, có xu hướng tượng trưng, biểu tượng hóa; màu sắc trầm, đậm, kết hợp tương phản cao nhưng rất hòa quyện. Bố cục trong tranh ông phần lớn là bố cục cộng đồng, nhấn mạnh nhịp điệu tập thể; tinh thần sử thi xuyên suốt, hòa trộn giữa ký ức lịch sử-văn hóa-tinh thần Nhân dân.

Phân tích một số tác phẩm tiêu biểu của họa sĩ được ví như “cánh chim đầu đàn của mỹ thuật Tây Nguyên”, trong đó nổi bật là những tác phẩm về đề tài Chủ tịch Hồ Chí Minh, ThS. Nguyễn Hoàng Long khẳng định, đây là “những trang ký ức thấm đẫm tình cảm của cá nhân họa sĩ, đồng thời cũng thể hiện được tấm lòng của đồng bào Tây Nguyên dành cho Bác. Ông đặt Bác trong không gian cộng đồng của nhà rông, của đại ngàn và giữa vòng tay hân hoan của đồng bào. Tác phẩm đã chuyển hóa lòng kính yêu của bản thân tác giả thành khoảnh khắc gặp gỡ giữa lý tưởng dân tộc với bản sắc địa phương”.

Đề xuất giải pháp bảo tồn, phát huy

Nói về tác phẩm duy nhất của họa sĩ Xu Man mà Bảo tàng Quân khu 5 (Đà Nẵng) đang lưu giữ, trưng bày, Thượng tá, ThS. Trần Thị Anh Thư-Giám đốc Bảo tàng cho biết: Năm 1978, Bảo tàng được khởi công xây dựng. Do số lượng hiện vật, hình ảnh, tài liệu sưu tầm khi đó rất khiêm tốn nên Ban Giám đốc Bảo tàng chủ động tham mưu Quân khu 5 phát động “Cuộc vận động sáng tác tranh, tượng mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang và chiến tranh cách mạng trên chiến trường Khu 5”. Cuộc vận động nhanh chóng lan tỏa, thu hút sự tham gia hưởng ứng của đông đảo giới họa sĩ trong và ngoài quân đội, trong đó có họa sĩ Xu Man.

Mang trong mình tình yêu quê hương tha thiết, năm 1980, họa sĩ Xu Man đã nắn nót từng nét cọ để hoàn thành một tác phẩm hội họa có giá trị đặc biệt, với chủ đề: “Nhân dân Tây Nguyên khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945” (chất liệu sơn dầu, kích thước 1,85 x 0,75 m).

Năm 1982, ông trao tặng tác phẩm này cho Bảo tàng Quân khu 5. Bức tranh kể lại câu chuyện lịch sử sinh động, chân thực và đầy cảm xúc, qua đó tái hiện khí thế cách mạng sục sôi và tinh thần vùng dậy mạnh mẽ của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên trong những ngày mùa thu lịch sử.

Nhận định các tác phẩm của họa sĩ Xu Man là những “bài học không lời” giúp nuôi dưỡng lòng yêu nước, khơi dậy niềm tự hào dân tộc và ý thức trách nhiệm trong mỗi người, đặc biệt là thế hệ trẻ hôm nay, Thượng tá, ThS. Trần Thị Anh Thư đề xuất lan tỏa giá trị di sản nghệ thuật của ông bằng cách xây dựng “Giờ học lịch sử qua hội họa”; triển lãm lưu động tranh Xu Man tại các trường học, địa phương ở Tây Nguyên; số hóa tranh và lan tỏa trên nền tảng số nhằm tăng hiệu ứng tuyên truyền.

Chia sẻ tại hội thảo về duyên may được là học trò của họa sĩ Xu Man và từng được xem thầy vẽ tranh ngay trong ngôi nhà sàn ở Plei Bông, họa sĩ Siu Quý-Phó Chủ tịch Thường trực Hội Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh không khỏi xúc động. Ông cũng bày tỏ niềm vui khi tháng 6-2025, nhà ở của họa sĩ Xu Man ở Plei Bông đã được UBND tỉnh Gia Lai ký quyết định xếp hạng là di tích cấp tỉnh.

Để thế hệ trẻ và người dân hiểu hơn về những đóng góp to lớn của hoạ sĩ Xu Man, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh đề xuất đặt tên đường Xu Man cho đoạn đường từ ngã 3 giao với quốc lộ 19 đến Plei Bông. Ông cũng chỉ ra thuận lợi khi từ đây tạo sự kết nối và quảng bá bản sắc văn hóa truyền thống để phát triển du lịch, nâng cao đời sống tinh thần và vật chất cho người dân tại chỗ. Cụ thể là triển khai các dịch vụ liên quan như: tham quan, lưu trú, trải nghiệm ẩm thực địa phương, bày bán vật dụng lưu niệm…

Riêng với di tích nhà ở của họa sĩ Xu Man, nên tái hiện lại bối cảnh sống, làm việc của họa sĩ với bếp lửa, góc vẽ tranh và đồ dùng sinh hoạt truyền thống của người Bahnar. Bên cạnh đó trưng bày phiên bản một số tác phẩm hội họa điển hình của ông, thuyết minh câu chuyện về cuộc đời sáng tác của họa sĩ Xu Man một cách chân thực, đẹp đẽ.

Tham dự hội thảo, Phó Giám đốc Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch Lê Thị Thu Hương đã gửi lời cảm ơn những đề xuất, góp ý đầy tâm huyết nêu trên của các đại biểu. Phó Giám đốc Sở khẳng định sẽ tiếp thu, nghiên cứu, những nội dung thuộc thẩm quyền của Sở thì sẽ tập trung triển khai; nội dung nào vượt quá thẩm quyền sẽ xin ý kiến chỉ đạo của tỉnh.

Bà Hương cũng đề xuất nên nghiên cứu đưa nội dung về cuộc đời, sự nghiệp của họa sĩ Xu Man đưa vào chương trình giáo dục địa phương để lan tỏa hình tượng “cánh chim đầu đàn của mỹ thuật Tây Nguyên”.