Nhờ sự bền bỉ ấy, những vườn cà phê xanh tốt vẫn vươn mình mạnh mẽ nơi cao nguyên, khẳng định vị thế trên bản đồ nông sản Việt Nam.
Từ những nông dân tâm huyết
Ngược thời gian trở về 30 năm trước, khi vùng đất Tây Nguyên còn nhiều khó khổ, ông Siu Jú (trú tại làng Khối Zét, xã Ia Tiêm, huyện Chư Sê) cùng gia đình bắt đầu xuống giống những cây cà phê đầu tiên với hy vọng đổi đời. Lúc bấy giờ, cà phê vẫn còn là cây trồng mới mẻ với bà con Jrai trong làng.
“Ngày đó, khi lương công nhân cao su chỉ có hơn 100.000 đồng/tháng nhưng tôi vẫn đánh liều bỏ hết số tiền 8 triệu đồng tích góp được mua 1 ha đất để trồng cà phê.
Thời kỳ đầu thật không dễ dàng, khi đất đai còn khá cằn cỗi, thiếu nước tưới, cây còi cọc, mùa vụ bấp bênh. Có năm hạn hán kéo dài, nhìn rẫy cà phê khô héo mà xót xa. Gia đình tôi cố gắng tìm cách khắc phục, vực dậy khu vườn, bởi bỏ đi thì lấy gì nuôi con”-ông Siu Jú nhớ lại.
Không chỉ riêng ông Jú, hàng chục hộ gia đình ở làng Khối Zét cũng từng trải qua những tháng ngày đầy gian nan như thế khi tiếp cận với cây cà phê. Thiếu kinh nghiệm, bà con phải tự mày mò học hỏi từ những người đi trước, thậm chí lặn lội đến các vùng trồng cà phê lâu năm để nắm bắt kỹ thuật chăm sóc.
Bền bỉ ngày qua ngày, vùng đất cằn cỗi năm xưa đã dần được cải tạo, nuôi dưỡng nên những cây cà phê tươi tốt, cho năng suất và sản lượng cao. Những năm 2000, khi giá cà phê ổn định hơn, những nông dân như ông Siu Jú bắt đầu gặt hái thành quả. “Có năm cà phê được giá, bán 1 tấn cà phê nhân là đủ tiền mua xe, sửa sang nhà cửa. Khi đó, ai cũng nghĩ rằng thời hoàng kim của cà phê đã đến”-ông kể.
Thế nhưng, niềm vui không kéo dài mãi. Năm 2018, giá cà phê giảm mạnh chỉ còn khoảng 30.000 đồng/kg. Nhiều hộ gia đình ở xã Ia Tiêm rơi vào cảnh khó khăn. Có người buộc phải đốn bỏ vườn cây để chuyển sang trồng loại cây khác như: hồ tiêu, chanh dây, mắc ca, sầu riêng… hay cây ngắn ngày. Thế nhưng, ông Siu Jú vẫn quyết tâm bám trụ với rẫy cà phê, chỉ bởi “mình đã gắn bó với cây cà phê hơn 20 năm, nhờ cà phê cuộc sống cũng tốt dần lên, chẳng lẽ vì một mùa giá thấp mà phá bỏ?”.
Và rồi, người đàn ông Jrai này quyết định đổi mới cách canh tác. Từ bỏ cách sản xuất truyền thống, ông Jú chuyển sang trồng cà phê theo hướng hữu cơ, hạn chế sử dụng phân bón hóa học, trồng xen cây đậu phộng để cải tạo đất. Nhờ vậy, dù hiện vườn cà phê của gia đình ông đã gần đến tuổi phải chặt bỏ nhưng cây vẫn ra hoa đều đặn và cho năng suất ổn định, đạt trung bình 20-25 kg quả tươi/cây.
Tương tự, vợ chồng anh Trần Đức Huyền (thôn Hưng Bình-Tân Hợp, xã Ia Yok, huyện Ia Grai) trong suốt gần 30 năm trồng cà phê cũng từng chật vật với hạn hán và sâu bệnh. Khoảng 5-7 năm gần đây, đã có lúc vườn cà phê của anh bị rệp sáp tấn công, cây còi cọc, năng suất giảm mạnh. Anh chị đứng trước lựa chọn từ bỏ cà phê hoặc vay mượn để duy trì vườn cây. Cuối cùng, gia đình anh chọn cách vượt khó, kiên trì bám trụ.
“Năm vừa rồi cà phê được giá, vợ chồng tôi có thêm vốn đầu tư lại vườn, chăm sóc cây bài bản hơn; đồng thời, sửa sang lại nhà cửa và đầu tư cho 2 con học hành”-anh Huyền chia sẻ.
Với ông Siu Jú, cây cà phê không chỉ giúp gia đình vượt qua những giai đoạn khó khăn mà còn mang lại một cuộc sống ổn định. Từ những vụ mùa được giá, ông mua thêm đất, mở rộng diện tích trồng trọt. Nhờ vậy, kinh tế gia đình ổn định, 8 người con của ông có điều kiện học hành, mỗi người khi lập gia đình đều được ông hỗ trợ tiền để xây một căn nhà riêng.
Ông Jú bộc bạch: “Nhìn lại 30 năm qua, tôi chưa từng hối hận vì đã bám trụ với cây cà phê. Dù có lúc khó khăn nhưng nếu mình biết cách chăm sóc, biết tính toán thì cà phê vẫn là nguồn sống bền vững. Nhờ có cây cà phê mà gia đình mình đổi thay nhiều lắm!”.
Đến tạo dựng vùng nguyên liệu cà phê chất lượng cao
Trong những năm gần đây, để nâng cao chất lượng, giá trị cho sản phẩm cà phê nhân, nhiều hộ dân đã liên kết với các doanh nghiệp, hợp tác xã (HTX) sản xuất theo hướng bền vững, từng bước hình thành vùng nguyên liệu chất lượng cao.
Năm 2019, ông Siu Jú cùng hơn 40 hộ dân tại xã Ia Tiêm tham gia áp dụng quy trình sản xuất cà phê sạch theo tiêu chuẩn 4C thuộc chương trình NESCAFÉ Plan Việt Nam.
“Tuy ban đầu còn e ngại nhưng sau khi tham gia mô hình này, bà con phấn khởi lắm! Các chương trình tập huấn giúp chúng tôi hiểu cần tưới nước như thế nào là đủ hay việc chủ động bảo vệ môi trường của cây cà phê như không phun thuốc cỏ, không vứt vỏ chai nhựa xung quanh vườn để tránh gây ô nhiễm môi trường, bảo vệ chính cuộc sống của mình và bảo vệ người tiêu dùng cà phê. Cây được sống khỏe, mình chăm sóc không vất vả mà cho quả đều, tăng 2-4 kg quả tươi/cây so với lối canh tác truyền thống”-ông Jú vui vẻ nói.
Những năm qua, nhiều doanh nghiệp, HTX đã trở thành điểm tựa vững chắc cho bà con nông dân, nhất là ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số, triển khai mô hình sản xuất cà phê bền vững theo tiêu chuẩn 4C. Đơn cử như HTX Nông nghiệp và dịch vụ Đak Krong (huyện Đak Đoa) đã thu hút 185 thành viên tham gia với diện tích vùng nguyên liệu hơn 320 ha.
Ngoài ra, HTX còn liên kết với doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm cho nông dân. Giám đốc HTX Trịnh Khắc Dương cho hay: Để tránh bị thương lái ép giá, HTX đã đầu tư hơn 400 triệu đồng mua máy chế biến cà phê nhân, thu mua cà phê của người dân tại vườn và hỗ trợ vận chuyển. Đồng thời, ký hợp đồng với Công ty TNHH Vĩnh Hiệp tiêu thụ cà phê nhân.
Bên cạnh đó, HTX còn phối hợp với Công ty TNHH Vĩnh Hiệp hướng dẫn bà con nông dân áp dụng quy trình sản xuất cà phê hữu cơ theo tiêu chuẩn 4C nhằm hướng đến sản xuất bền vững. Qua đó, cây cà phê được nâng cao năng suất, chất lượng và giá trị sản phẩm.
“Mô hình này đã làm thay đổi tư duy của người dân từ sản xuất manh mún, nhỏ lẻ sang liên kết sản xuất, tập trung, áp dụng quy trình sản xuất cà phê bền vững, đạt tiêu chuẩn quốc tế, hướng đến xuất khẩu. Thông qua HTX, người dân có thể chủ động nâng cao chất lượng cà phê, chế biến sâu để tăng giá trị sản phẩm”-ông Dương cho biết.
Trong khi đó, HTX Sản xuất, thương mại, dịch vụ, du lịch nông nghiệp Ia Mơ Nông (huyện Chư Păh) hiện có 150 thành viên canh tác trên 500 ha cà phê; trong đó, trên 200 ha trồng theo tiêu chuẩn 4C để phục vụ cho thị trường xuất khẩu. Nhờ chú trọng khâu chăm sóc, đầu tư cho cây cà phê nên năng suất trung bình đạt khoảng 22-25 tấn cà phê tươi/ha.
Ông Lê Văn Thanh-Giám đốc HTX-cho rằng: Trước đây, cà phê ở Gia Lai mang tính chất nguyên liệu. Hiện nay đã thay đổi, cà phê được chế biến thành đặc sản, đáp ứng được nhu cầu của thế giới. Chính vì vậy, việc phát triển vùng nguyên liệu cà phê chất lượng cao càng có ý nghĩa hơn trong xuất khẩu đến những thị trường khó tính.
“Muốn cà phê Gia Lai đứng vững trên thị trường quốc tế cần minh bạch vùng nguyên liệu, tập trung bảo vệ, hướng dẫn cho người dân canh tác theo hướng hữu cơ, đảm bảo các tiêu chuẩn. Phát triển cà phê bền vững sẽ đem lại lợi ích cho người dân, doanh nghiệp và môi trường”-ông Thanh nhìn nhận.
Theo ông Nguyễn Công Sơn-Trưởng phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Chư Păh: Thời gian qua, trên địa bàn huyện đã hình thành một số chuỗi liên kết sản xuất cà phê bền vững. Theo đó, người dân được hưởng lợi rất nhiều từ mô hình này.
Trước đây, do bà con không nắm bắt nhiều về kỹ thuật trồng cà phê dẫn đến năng suất, chất lượng sản phẩm không đảm bảo. Từ khi tham gia vào chuỗi liên kết, với sự đồng hành của các doanh nghiệp đã hướng dẫn người dân sản xuất cà phê sạch, thu hoạch quả chín đạt trên 90%. Từ đó, năng suất được tăng lên, giá trị cà phê cũng cao hơn. Mặt khác, các doanh nghiệp tham gia vào chuỗi liên kết cũng xây dựng được vùng nguyên liệu đạt chuẩn để phục vụ cho thị trường xuất khẩu.
“Chúng tôi đang vận động người dân đưa những giống cà phê chất lượng vào thực hiện tái canh thay thế những vườn cây già cỗi. Sau đó, huyện sẽ hướng người dân, HTX tham gia nhiều hơn vào các chuỗi liên kết sản xuất cà phê bền vững để từng bước nâng cao năng suất, chất lượng cà phê trên thị trường”-ông Sơn thông tin.
Những năm gần đây, để nâng cao chất lượng, giá trị cho sản phẩm cà phê nhân xuất khẩu, nhiều doanh nghiệp trong tỉnh đã chú trọng đầu tư xây dựng mạng lưới sản xuất, chế biến cà phê bền vững và một phần sản phẩm cà phê đặc sản, nhằm thâm nhập vào các thị trường có tiềm năng trong nước và xuất khẩu. Điển hình là cà phê Thu Hà, cà phê Tamba, Classic Coffee, L’amant Café... đã có mặt ở khắp các tỉnh thành trong nước và bước đầu xuất khẩu sang các thị trường khó tính như: Mỹ, EU, Nhật Bản.
Trước những đóng góp của ngành sản xuất cà phê mang lại, đây tiếp tục được xác định là cây trồng chủ lực và có sự quan tâm, đầu tư rất lớn của tỉnh. Hiện ngành cà phê đang đi theo hướng phát triển cà phê đặc sản, cà phê cảnh quan, bền vững, chú trọng nâng cao chất lượng sản phẩm bằng cách thực hành sản xuất theo các tiêu chuẩn đáp ứng thị trường.
Trao đổi với P.V, ông Lưu Trung Nghĩa-Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường-cho biết: Những năm qua, tỉnh khuyến khích người dân tái canh, nâng cao chất lượng, giữ ổn định diện tích cà phê khoảng 97-100 ngàn ha.
Cùng với đó, hình thành các HTX liên kết với doanh nghiệp, cùng chung tay xây dựng vùng nguyên liệu và phải xem đây là tài sản chung để phát triển bền vững, nhờ đó trình độ sản xuất của người dân được nâng lên. Đồng thời, chú trọng phát triển cà phê chất lượng cao kết hợp du lịch cộng đồng, cà phê cảnh quan để nâng cao chất lượng, giá trị sản phẩm cà phê.
“Thời gian tới, ngành Nông nghiệp tập trung huy động nguồn nhân lực về cơ sở hạ tầng giao thông, thủy lợi để xây dựng các vùng sản xuất cà phê tập trung, quy mô lớn, đáp ứng nhu cầu xuất khẩu.
Bên cạnh đó, khuyến khích người dân trồng cây che bóng, phân tán trong vườn cà phê, nhất là các doanh nghiệp nông sản lớn trên địa bàn, góp phần tăng trưởng xanh, phát triển bền vững. Đặc biệt, chú trọng đẩy mạnh truy xuất nguồn gốc, chuyển đổi số, xây dựng trung tâm logistics chuỗi cà phê để giảm chi phí, nâng cao giá trị sản phẩm”-ông Nghĩa kỳ vọng.
