Lúc đầu nghe thì tôi hơi ngạc nhiên nhưng khi lên đèo mới thấy sự thay xe là cần thiết. Từ ngã ba gần thị trấn Ia Ly rẽ phải rồi đi vào xã Ia Kreng phải vượt ngọn đèo Sê San cao hơn 1.000 m so với mực nước biển và dài hơn 20 km. Đường đèo khá hẹp và quanh co, một bên vách đá dựng đứng, một bên là vực sâu. Tài xế liên tục bấm còi mỗi khi xe vòng qua hàng mấy chục khúc cua cánh chỏ. Ngồi trên xe nhìn con đường, tôi không khỏi ngẫm lại những năm cuối thập niên 70 và thập niên 80 của thế kỷ trước. Ngày ấy, nếu từ thị trấn huyện cũ muốn đi đến làng phải cuốc bộ 2-3 ngày đường và leo lên con dốc đứng qua thác Công chúa.
 |
Một góc làng Dip. Ảnh: Ngọc Tuấn |
Những năm ấy, làng Dip và làng Duch thuộc xã Ia Mơ Nông là 2 làng khó khăn, cách trở vào loại bậc nhất của huyện Chư Păh cũ (sau chia tách thành 2 huyện Ia Grai và Chư Păh). Những người đã từng công tác ở huyện cũ mỗi khi nghe nhắc đến làng Duch, làng Dip, ai nấy đều không khỏi lắc đầu, ngao ngán. Không tính mùa mưa, ngay giữa mùa khô muốn đến làng phải xe tải ba cầu mới có khả năng leo lên được đèo dốc đứng. Giao thông ách tắc nên làng thiếu thốn mọi bề: không chợ, không trường học, không trạm y tế... Dân làng sống đúng nghĩa tự cung, tự cấp. Người làng không đi đâu và cũng không ai mấy khi đến, làng gần như biệt lập với bên ngoài. Có năm, huyện thu mua lúa đầy kho nhưng rồi phải... lưu kho đến vài ba năm sau mới chuyển về được.
Năm 2002, khi xây dựng công trình thủy điện Sê San 3, con đường lên đây mới hoàn thành phục vụ cho thi công và làm thay đổi cuộc sống của người dân các làng tái định cư thuộc xã Ia Kreng (thành lập năm 2009). Từ dưới nhìn lên, đèo Sê San như một sợi chỉ ngoằn ngoèo ẩn hiện giữa lớp sương mù. Qua đèo nhìn xuống lại vẫn lớp mù sương ấy bao phủ thung lũng như hơi nước bốc mù mịt trong nồi cơm đang sôi. Thời tiết ở đây là vậy, một ngày có đủ bốn mùa. Có lẽ, chính sự khắc nghiệt của vùng đất này khiến con người nơi đây thích nghi được với điều kiện sống. Đất núi vốn cằn, lại dốc trôi hết màu nên sản xuất nông nghiệp gặp nhiều khó khăn. Xã Ia Kreng chỉ có 3 làng: Duch1, Duch 2 (tách ra từ làng Duch) và làng Dip.
Cuộc dời làng lịch sử năm 2004 nhường đất đai cho lòng hồ thủy điện Sê San 3 và Sê San 3A không chỉ là cuộc đổi đời cho người dân trong xã, từ nhà ở, điện và nước sạch sinh hoạt, trường học... mà điều đáng mừng là đồng bào Jrai ở Ia Kreng đã làm được ruộng nước, tuy diện tích chưa nhiều, chỉ hơn chục héc ta nhưng đánh dấu một bước ngoặt lớn trong đời sống sản xuất của những người dân Jrai vốn quen với lúa rẫy và công việc phát, đốt, chọc, trỉa. Cùng với cây lúa nước, người dân còn biết trồng những loại cây hàng hóa phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng trong vùng như: bời lời, điều, cà phê, mì…
Năm đó, trong 3 làng thì làng Dip (tái định cư) đông dân nhất (trên 190 hộ với gần 800 khẩu), ở gần sông Sê San nhất và cũng xa trung tâm xã nhất. Qua chiếc cầu bằng lăng, làng Dip với ngôi nhà rông mái cong vút hiện ra giữa rừng bằng lăng cổ thụ vẫn còn ít lá xanh mùa khô. Dân làng sinh sống chủ yếu bằng nghề nông, đánh bắt cá và đang bắt đầu làm quen với nghề nuôi cá lồng trên sông Sê San. Tại mỗi cụm dân cư đều có bể chứa nước sạch.
Gần 40 năm sau ngày giải phóng, con chữ đã về với làng Dip và không chỉ vậy, nhiều thế hệ học sinh đã được học lên bậc học cao hơn và về làm việc tại địa phương. Lần chúng tôi về thăm, nhà trường có 6 học sinh lớp 9 của làng ra học bán trú ở trường chính ngoài xã. Điểm trường làng được xây dựng kiên cố tại khu trung tâm, gần nhà rông, gồm 7 lớp học, trong đó có 2 lớp THCS (lớp 6 và lớp 7), các lớp mầm non và khu nhà ở giáo viên gồm 5 phòng. Mới đây, tôi thật mừng khi được biết dân số xã đã tăng lên trên 500 hộ với hơn 1.900 khẩu. Đặc biệt, năm 2021, ngành điện lực đã đầu tư nâng cấp đường dây và trạm biến áp phục vụ sinh hoạt và sản xuất của bà con.
Chiều muộn, chúng tôi đứng trên cây cầu bắc qua Sê San, nối Gia Lai với Kon Tum, phía dưới là dòng sông xanh biếc, những con thuyền độc mộc nằm yên bên bờ sông dưới bóng cây vươn cành ra tận ngoài mép nước. Trên cao kia, làng khá ồn ã nhưng bến sông thì luôn tĩnh lặng, thi thoảng vài đợt sóng nhỏ làm con thuyền nhẹ lắc lư, khung cảnh thanh bình như đưa tôi ngược về thời tuổi trẻ của mình hơn 40 năm trước, thuở tôi vừa đặt chân lên Tây Nguyên...
Xa rồi ngôi làng nghèo nàn năm xưa. Làng Dip giờ đây cuộc sống đã khá lên và lòng người thì luôn vững chãi như ngôi nhà rông sừng sững, mái cong vút. Trời đã chiều, từng đợt gió lạnh từ dưới thung ù ù thổi tốc lên, dội vào vách đá, trượt dài theo con đèo rồi tản mát phía sông. Ngọn đèo cao gần như quanh năm vẫn mù sương nhưng bên kia đèo đã có một làng Dip hòa nhập vào dòng chảy cuộc sống hiện đại.
