Biểu tượng vũ trụ trên cây nêu của người Bahnar

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News

(GLO)- Người Bahnar quan niệm rằng mọi sự vật, hiện tượng đều có sự hiện diện của thần linh và con người phải tôn trọng, thờ cúng. Vì vậy, họ có nếp sống, sinh hoạt văn hóa với hệ thống lễ hội vô cùng phong phú, gắn với vòng đời người và chu kỳ canh tác nông nghiệp.

Trong lễ hội, đặc biệt là lễ hội có trâu làm vật hiến sinh thì cây nêu là vật quan trọng và không thể thiếu. Cây nêu được người Bahnar xem là vật trung gian kết nối giữa con người với thần linh, biểu đạt mong ước, ý niệm của con người về cuộc sống, về vũ trụ bao la.

gen-h-z6642728146831-aa14aa267b768424701afeee6a863825.jpg
Cây nêu của người Bahnar. Ảnh: Hồ Anh Tiến

Trước khi buổi lễ diễn ra, nam giới trong làng (chủ yếu những người lớn tuổi, khéo léo, có nhiều kinh nghiệm) tập trung làm cây nêu. Dưới sự chỉ đạo của già làng, không ai bảo ai, người kiếm cây, người vót nan, chặt tre, người lo việc chạm khắc, tô vẽ các họa tiết trang trí… Lễ hội càng lớn thì cây nêu càng cầu kỳ với nhiều chi tiết. Mỗi chi tiết trên cây nêu không những làm đẹp, làm vui mắt người dự lễ mà còn là biểu hiện cho rất nhiều hình ảnh trong đời sống của người Bahnar.

Nghệ nhân Ưu tú Alip (làng Groi Wêt, xã Glar, huyện Đak Đoa) cho biết: “Thông thường, cây nêu được làm trước lễ hội khoảng 3-7 ngày. Để làm được cây nêu đẹp cần có sự khéo léo, tính toán các khoảng cách trang trí phù hợp. Lễ càng lớn thì cây nêu càng cao, trang trí nhiều tầng lớp”.

gen-h-z6642701255341-57fe8e1c6d33b34d67224c129c57bd8a.jpg
Biểu tượng mặt trời được gắn trên cây nêu. Ảnh: X.T

Với lễ hội có trâu làm vật hiến sinh, trước khi dựng nêu, họ làm một chiếc vòng buộc trâu đặt vào gốc cây nêu. Sau khi làm xong chiếc vòng, người ta đặt ở miệng hố chôn các trụ nêu. Trên đầu các trụ nêu được kết nối bởi 4 thanh ngang tạo thành 1 ngàm khóa chắc chắn, không để chiếc vòng buộc trâu dịch chuyển ra khỏi cây nêu. Cấu tạo cây nêu gồm các phần: phần đế với kết cấu vững chắc gồm 4 trụ chôn chặt ở 4 góc (jrăng), các đầu trụ tiếp đất chúm lại, các đầu trụ còn lại xòe ra 4 góc và được kết nối với nhau bằng 4 thanh ngang tạo nên một hình vuông tương đối đều đặn. Thanh ngang này có thể được làm bằng tre hoặc gỗ.

Ở đầu mỗi thanh ngang được chạm khắc biểu tượng hình tròn với ý nghĩa tượng trưng cho sự tươi mới, tràn đầy sức sống. Biểu tượng này người Bahnar cho rằng là biểu tượng của mặt trời hoặc là hình ảnh của ngọn cây rau dớn (một loại cây thuộc họ dương xỉ, thường mọc ven suối gắn liền với văn hóa ẩm thực của người Tây Nguyên). Đôi lúc biểu tượng đó còn gọi là “cánh tay của thần”. Loại họa tiết này chúng ta cũng thường bắt gặp trên các kết cấu đấu góc ở nhà rông, nhà mồ của người Bahnar.

tempimagevvl4zd.jpg
Người dân làng Prăng (xã Đăk Tơ Pang, huyện Kông Chro) cùng nhau làm cây nêu. Ảnh: P.V

Ở 4 góc, người ta buộc 4 cây trúc cao, cong vút (gưng). Những sợi dây được làm từ lạt chẻ mỏng gấp hình xương cá hoặc từ những đốt trúc cắt ngắn. Đôi khi người ta dùng những nan tre nhỏ tạo các vòng tròn và liên kết chúng với nhau thành những sợi dây dài đung đưa trong gió. Một đầu dây buộc vào gưng, đầu còn lại gắn những vật được tạo hình con chim (tre, gỗ) hay hình vuông, hình tam giác có tua rua các góc. Nghệ nhân Alip cho biết thêm: Bên cạnh chức năng làm đẹp, các tua rua của cây nêu còn có tác dụng như những bù nhìn để xua đuổi chim muông, bảo vệ mùa màng.

Họa tiết mang biểu tượng về vũ trụ tập trung nhiều trên trụ nêu chính. Cây tre để làm trụ chính phải cao, đường kính lớn, thẳng, đốt thưa… Trụ chính được chôn xuống đất, ngay tại trung tâm chân đế và được liên kết chắc chắn với các chi tiết thanh ngang. Trang trí trên trụ chính chia làm nhiều tầng; lễ hội càng lớn, trụ chính càng nhiều tầng. Các họa tiết sinh động, tô vẽ nhiều sắc màu tạo nên điểm nhấn khác biệt với những chi tiết mang biểu tượng của vũ trụ. Trước hết là biểu tượng của những vì sao. Họ dùng 2 thanh gỗ hoặc tre bản đẹp, dài khoảng gấp 3 lần đường kính thân trụ chính, đặt xuyên qua thân trụ và vuông góc với nhau tạo hình ngôi sao 4 cánh. Mỗi cây nêu được gắn 2-3 ngôi sao hoặc nhiều hơn, tùy lễ lớn hay nhỏ.

img-0434.jpg
Biểu tượng mặt trời được tạo thành bởi những sợi lạt chẻ mỏng đan gài xen kẽ tạo nên một hình tròn với nhiều tia tỏa ra xung quanh. Ảnh: P.V

Tiếp theo là mặt trăng-biểu tượng thường trực trong các tác phẩm điêu khắc của người Bahnar, thường thấy mặt trăng được trang trí trên đường nóc nhà rông, nhà mồ… Mặt trăng trên cây nêu là một chi tiết đơn giản bằng gỗ bản dẹp, đẽo gọt hình trăng khuyết, gắn xuyên ngang qua cây trụ chính. Đặc biệt, mặt trời là biểu tượng sinh động nhất ở cây nêu. Nó được tạo thành bởi những sợi lạt chẻ mỏng đan gài xen kẽ tạo nên một hình tròn với nhiều tia tỏa ra xung quanh. Biểu tượng này thường lấy màu đỏ làm chủ đạo.

Trên đỉnh cây nêu, người ta làm mũi nhọn như một lưỡi giáo chọc thẳng lên bầu trời hoặc có lúc gắn trái bầu khô lên đỉnh vì quả bầu chứa nước là biểu tượng phồn thực, là nguồn sống của vạn vật. Các chi tiết mang tính biểu tượng vũ trụ trên cây nêu không tồn tại đơn lẻ, nằm tách rời, mà được nối với nhau trên trụ nêu chính tạo thành một trục liên hoàn. Vậy nên, người Bahnar xem cây nêu là một hình tượng linh thiêng, là biểu tượng của thần thánh và chiếm giữ một vị trí quan trọng trong đời sống.

Về màu sắc, người Bahnar sử dụng 3 màu cơ bản để tô vẽ lên cây nêu: Màu đen tượng trưng cho đất, màu trắng tượng trưng cho trời, màu đỏ tượng trưng các đấng thần linh và sự sống của con người. Về sau, họ sử dụng thêm nhiều màu khác để cây nêu thêm nổi bật.

Như vậy có thể thấy rằng: Quan niệm về vũ trụ được biểu hiện trên cây nêu của người Bahnar mang nhiều hình ảnh. Đó là bóng dáng của con người trong đời sống, sự hiện hữu của các đấng siêu nhiên và biểu hiện của vũ trụ bao la. Điều này khẳng định tư duy vũ trụ quan của người Bahnar không nằm ngoài tính phổ quát tư duy vũ trụ quan của loài người. Cây nêu luôn được đặt ngay tại trung tâm của không gian diễn xướng, thực hành nghi lễ. Các hoạt động của con người đều diễn ra xung quanh.

tempimageeyu6yn-3448.jpg
Màu đỏ là một trong những màu cơ bản được dùng để trang trí cây nêu. Ảnh: P.V

Sau lễ hội, người Bahnar không thu gom, dọn dẹp cây nêu mà để nó tồn tại và hư hỏng theo thời gian với quan niệm cây nêu là vật thiêng, đụng đến sợ làm mất tính thiêng, sợ bị Yàng quở phạt.

Có thể bạn quan tâm

Đừng để giấc mơ Tây Nguyên ngủ yên trên đỉnh đồi

(GLO)- Người Tây Nguyên làm du lịch không chỉ bằng khu nghỉ dưỡng, mà còn bằng lòng hiếu khách và nghệ thuật kể chuyện. Vậy nên, đừng để giấc mơ Tây Nguyên ngủ yên trên đỉnh đồi mà hãy đánh thức nó bằng chính giọng nói của rừng, bằng bàn tay của bà con và bằng tình yêu với buôn làng của mình.

Ý nghĩa các biểu tượng trong lễ cầu mưa Yang Pơtao Apui

Ý nghĩa các biểu tượng trong lễ cầu mưa Yang Pơtao Apui

(GLO)- Lễ cầu mưa Yang Pơtao Apui là hiện tượng văn hóa xã hội đặc sắc của cộng đồng người Jrai ở Plei Ơi, xã Ayun Hạ, huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai. Nghi lễ này tập hợp nhiều biểu tượng văn hóa độc đáo giúp chúng ta hiểu rõ hơn về thế giới tâm linh của cư dân bản địa.

Qua xứ trầm hương: Di sản văn hóa từ miền duyên hải Khánh Hòa - Bài 1: Di sản văn hóa từ miền duyên hải

Qua xứ trầm hương: Di sản văn hóa từ miền duyên hải Khánh Hòa - Bài 1: Di sản văn hóa từ miền duyên hải

“Khánh Hòa là xứ trầm hương/Non cao biển rộng người thương đi về” - những câu thơ của nhà nghiên cứu Quách Tấn trong biên khảo Xứ trầm hương vừa là sự khẳng định danh xưng của một miền đất, vừa như lời mời gọi lữ khách bốn phương tìm về với thủ phủ của trầm hương Việt Nam.

Kể chuyện buôn làng bằng thanh âm sáo trúc

Kể chuyện buôn làng bằng thanh âm sáo trúc

(GLO)- Ở buôn E Kia (xã Ia Rsai, huyện Krông Pa), ông Hiao Thuyên được biết đến là một nghệ nhân tài hoa khi giỏi cả sáo trúc, biểu diễn cồng chiêng, hát dân ca... Bằng những việc làm thiết thực, ông đã góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc Jrai và xây dựng khối đại đoàn kết ở buôn làng.

Tây Nguyên: Nhịp sống mới dưới những nếp nhà xưa

Tây Nguyên: Nhịp sống mới dưới những nếp nhà xưa

Nhắc đến đại ngàn Tây Nguyên, có lẽ biểu tượng văn hóa “sừng sững” chính là những mái nhà rông, nhà dài truyền thống của đồng bào các dân tộc. Trong những biến chuyển của thời đại, không gian che chở các hộ gia đình và lan tỏa văn hóa cộng đồng ấy khó tránh khỏi những hư hao, nghiêng ngả.

Những người “giữ lửa” văn hóa Jrai, Bahnar

Những người “giữ lửa” văn hóa Jrai, Bahnar

(GLO)- Ông Rmah Aleo (làng Pan, xã Dun, huyện Chư Sê) và ông Ayó (làng Piơm, thị trấn Đak Đoa, huyện Đak Đoa, tỉnh Gia Lai) là những người “giữ lửa” và lan tỏa bản sắc văn hóa dân tộc đến cộng đồng buôn làng.

Thì thầm từ gốm Yang Tao

Thì thầm từ gốm Yang Tao

Nhờ may mắn làm cái nghề viết lách nên tôi từng có dịp đến nhiều trung tâm gốm của cả nước. Nghề gốm mỗi nơi mỗi kiểu, sản phẩm đơn giản có, tinh xảo có; quy trình tạo tác thủ công lẫn công nghiệp hóa vài ba công đoạn cũng có.

null