Với mục đích vạch trần chế độ độc quyền rượu “thất nhân tâm” vào loại bậc nhất trong nền cai trị của thực dân Pháp suốt 30 năm ở Đông Dương, nhưng nhờ cách viết tài hoa của mình, tác giả Gerard Sasgas đan xen trong sách Độc quyền rượu và chế độ thuộc địa Pháp ở Đông Dương (do NXB Tổng hợp TP.HCM vừa ấn hành) cả bề dày văn hóa, lịch sử, khoa học kỹ thuật xứ này.
Ai từng soán ngôi “trùm” rượu, bất động sản Sài Gòn ?
Nhờ sự bảo hộ của nhà nước thuộc địa, Sài Gòn giai đoạn 1870 - 1889, tên tuổi thương nhân Quảng Đông Wangtai (Vương Đại) nổi lên như cồn. Đại gia này sở hữu nhà máy gạo lớn nhất Chợ Lớn và là chủ của bang hội quản lý lĩnh vực trưng rượu Cao Miên, thường xuyên trúng thầu nhập khẩu rượu miễn thuế từ Nam kỳ, nhờ vào tài “đi đêm” với Giám đốc Sở Công quản khi đó. Sự phất lên từ rượu, gạo, cầm đồ, thuốc phiện… đã giúp Vương Đại trở thành một trong những đại gia sở hữu bất động sản lớn nhất ở Sài Gòn, Chợ Lớn.
 |
| Tòa nhà của đại gia Wangtai bên cạnh cột cờ Thủ Ngữ từng là tòa thị chính đầu tiên ở Sài Gòn. Ảnh: THƯ VIỆN QUỐC GIA PHÁP |
“Tòa nhà nhiều tầng bằng gạch duy nhất của ông vào thời điểm người Pháp đặt chân đến Sài Gòn, nhanh chóng được bán cho Pháp để làm tòa thị chính đầu tiên. Ông ấy còn xây các cơ sở sản xuất gạch và gốm đầu tiên của thuộc địa, giúp ông có vị trí lý tưởng để thu lợi nhuận từ các dự án xây dựng trong những năm 1870 - 1880. Thậm chí ngày nay, khách tham quan đến Nhà thờ Đức Bà nổi tiếng vẫn còn có thể nhìn thấy những viên gạch ở đó mang nhãn hiệu Wangtai”, tác giả Gerard Sasgas viết trong sách.
Tuy nhiên, chuyện “hô mưa gọi gió” nghề rượu của những người Hoa như Wangtai bắt đầu thay đổi, khi một ngày tháng 2.1891, sĩ quan hải quân Pháp Albert Calmette được cử đến Sài Gòn. Tài liệu ít ỏi cho biết đó là sáng kiến của thứ trưởng phụ trách các vấn đề thuộc địa Etienne, theo tiến cử của nhà khoa học Louis Pasteur.
Viện Pasteur Sài Gòn là chi nhánh đầu tiên ngoài nước Pháp của Viện Pasteur Paris. Và Albert Calmette, một trong những học trò của Louis Pasteur, được giao nhiệm vụ thành lập, tổ chức và điều hành đầu tiên. Từ cơ sở tạm bợ là một lán gỗ trong khuôn viên Bệnh viện Grall, Calmette không chỉ tập trung nghiên cứu về các loại bệnh truyền nhiễm bản địa, ông đặc biệt chú tâm đến tìm hiểu men rượu Việt để đánh dạt “men Tàu”: “Vào tháng 7.1892, ông đệ trình một báo cáo dài hơn 100 trang trình bày chi tiết nghiên cứu của mình về rượu gạo của VN và Nhật Bản. Đầu tiên Calmette có danh sách 46 loại dược liệu và thảo dược tạo hương, khi kết hợp với bột gạo làm nền và nắm gạo nguyên cám, tạo nên một chiếc bánh men Tàu điển hình. Nhưng không như những nhà nghiên cứu trước đó vốn tập trung vào những loại thảo dược bí ẩn, Calmette linh cảm tác nhân của quá trình đường hóa nằm trong vỏ trấu của hạt gạo. Calmette giải mã bí ẩn của men Tàu…, mở cánh cửa cho việc sản xuất rượu gạo với quy mô công nghiệp”, sách đã dẫn tiết lộ.
Về nước, Calmette trở thành viện trưởng đầu tiên của Viện Pasteur ở Lille, nổi tiếng bằng các nghiên cứu về bệnh lao, cùng với công trình khoa học rượu gạo ở Đông Dương thành công. Sau khi liên kết lâu dài với vua gạo xứ Đông Dương A.R.Fontaine, giúp đại gia này “soán ngôi” của Vương Đại thì Calmette trở nên giàu “nứt đố đổ vách”.
 |
| Chân dung Albert Calmette |
Hé lộ sự ra đời của Đài Radio-Saigon
Không chỉ biết tận dụng chế độ độc quyền “thất nhân tâm” về rượu ở Đông Dương của Pháp để tìm kiếm lợi nhuận, “vua chum chum” A.R.Fontaine (từ mang hàm ý khinh thường của người Pháp dùng để gọi rượu gạo, xuất phát từ chum rượu, là loại vại to để làm nguội và chứa rượu sau khi nấu), còn là Chủ tịch và nhà sáng lập của Công ty vô tuyến Pháp - Đông Dương (CFIR). “Trạm phát sóng công suất cao nằm cách Paris 50 km về phía nam, từ đó tín hiệu sẽ được phát đi từ nửa vòng trái đất đến trạm thu phát sóng đặt tại Tân Phú (Sài Gòn), tín hiệu truyền qua dây điện thoại đến đài phát thanh mới được xây dựng của CFIR đặt tại Chí Hòa và sau đó được phát sóng đến toàn cõi Đông Dương, khắp châu Á và những nơi khác trên thế giới. Càng về sau này thì làn sóng điện từ Paris dần bị thay thế hẳn bởi các chương trình phát thanh bản xứ cho đến tháng 8.1945 khi Đài phát thanh Sài Gòn được lực lượng Việt Minh dùng để phát đi bản tin tuyên bố VN độc lập”, sách Độc quyền rượu và chế độ thuộc địa Pháp ở Đông Dương tiết lộ.
 |
| Bìa sách Độc quyền rượu và chế độ thuộc địa Pháp ở Đông Dương |
“Sự ra đời của Đài Radio-Saigon vào năm 1930 cho ta thấy Đông Dương ngày càng kết nối không chỉ với các thuộc địa khác trong đế quốc mà còn có sự hội nhập tầm toàn cầu”, tác giả Gerard Sasgas nhận định.
Điều càng bất ngờ hơn nữa, A.R.Fontaine còn là nhà bảo trợ cho tập san nổi tiếng nhất Đông Dương là Đô thành hiếu cổ (Les Amis de Vieux Hue). Trong thư viện cá nhân của ông tìm thấy vô vàn những tác phẩm của các nhà trí thức Tây học VN như Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh…
Fontaine qua đời ngày 14.7.1934 trong tình trạng không có ai trong gia đình bên cạnh, chỉ có vài bạn bè.
Theo Lê Công Sơn (TNO)
