Trước khi làm lễ bỏ mả, người Jrai tiến hành trang trí cho ngôi nhà mả (nhà mồ). Mọi hoạt động diễn ra tại khu nhà mồ gần như biểu hiện đầy đủ các yếu tố nghệ thuật liên quan đến hội họa, điêu khắc, chạm trổ được các nghệ nhân buôn làng thực hành một cách thuần thục. Trong đó, tạc tượng nhà mồ là việc luôn được chú trọng và không thể thiếu, bởi đó là việc vừa biểu hiện tâm tư, tình cảm của người sống đối với người đã mất, vừa làm đẹp cho ngôi nhà mồ; đồng thời thể hiện tài năng và sự khéo léo của nghệ nhân.
 |
Người dân trình diễn cồng chiêng trong lễ bỏ mả. Ảnh: X.T |
Tùy theo điều kiện từng gia đình có thể làm số lượng tượng nhiều hay ít, nhưng phải đảm bảo đủ các nhóm tượng: nhóm tượng thứ nhất thể hiện ý niệm sinh thành, sự tái sinh: người đàn bà khỏa thân khoe ngực trần, nam nữ khoe sinh thực khí, người đàn bà mang thai, người ôm mặt, người chống cằm...; nhóm tượng thứ hai mô tả đời sống sinh hoạt trần thế: người mẹ địu con, cô gái giã gạo, người đánh cồng chiêng, vòng xoang...; nhóm tượng thứ ba chỉ mang tính điểm xuyết, khắc họa các đồ dùng sinh hoạt, chim thú, hoa trái: quả bầu, nồi đồng, khỉ, ngà voi... Tất cả được gọt đẽo thô sơ với những nét phác họa giản đơn tạo nên những khoảng lồi lõm trên các bộ phận cơ thể làm cho hình mẫu gợi tả đến lạ kỳ.
Không dừng lại ở đó, các chi tiết hội họa trên mái nhà mồ hay tô vẽ trên mặt nạ hóa trang cho các pram hoặc những nét chạm khắc trên đường nóc nhà mồ cũng khiến người xem cảm phục. Không khuôn mẫu, không máy móc, mọi thứ như định sẵn trong đầu từ bố cục đến nội dung, chỉ với dụng cụ đơn giản nhưng chỉ trong chốc lát, các họa tiết trang trí hiện ra hết sức sống động với đầy đủ cảnh sinh hoạt, cây trái, chim muông. Với biểu cảm khoáng đạt, vừa trừu tượng vừa tả thực, tượng mồ cùng không gian kiến trúc nhà mồ đã tạo nên một bức tranh sinh động, đa sắc màu, thoạt nhìn trông thật đơn giản, dân dã, nhưng lại hàm chứa những giá trị sâu sắc, phản ánh nhân sinh quan, thế giới quan của người Jrai trong đời sống.
Cồng chiêng giữ vai trò quan trọng trong lễ bỏ mả, thay con người giao tiếp với thần linh. Quanh ngôi nhà mồ, cuộc trình diễn cồng chiêng hầu như không lúc nào dứt, hết nhóm này đến nhóm khác, mọi người cứ thay nhau ăn uống, nhảy múa, khi hơi men rượu cần lan tỏa, tiếng cồng chiêng càng rộn ràng. Trong môi trường diễn xướng ấy, tiếng cồng chiêng lúc nào cũng vang vọng giữa đất trời như báo hiệu cho thần linh, cho mọi người biết hôm nay gia đình, dòng họ làm lễ bỏ mả để người chết về với thế giới của ông bà tổ tiên, để người chết được tái sinh, mời các đấng thần linh, mọi người đến chia sẻ, chung vui.
 |
Các pram hóa trang đi quanh nhà mồ. Ảnh: X.T |
Tại buổi lễ, thời khắc náo nhiệt và sôi nổi nhất có lẽ là khi nhóm người múa hóa trang xuất hiện. Người Jrai gọi đó là pram. Bà con quan niệm rằng, pram là những hồn ma hiền bảo vệ cho người chết khỏi những ma ác hoặc là hiện thân của những người đã khuất trở về để chung vui với buôn làng. Nghệ thuật hóa trang của người Jrai khá đơn giản, họ dùng bùn đất bôi trét khắp mình, dùng lá chuối khô, cây rừng quấn quanh người làm sao để mọi người không nhận ra. Ấn tượng nhất là những họa tiết trên khuôn mặt các pram. Khuôn mặt được hóa trang bằng bùn đất, đôi lúc đeo thêm chiếc mặt nạ được làm từ các loại gỗ mềm hoặc những loại củ to có thể ôm cả khuôn mặt và được tô vẽ, đục khoét giản lược nhưng hết sức sinh động ấn tượng bởi cách tạo hình mang tính ước lệ cao.
Sau một lúc nhảy múa quanh khắp cả khu nhà mồ trước sự hoan hỉ của dân làng, các pram trở về với thực tại, nhưng rượu, lửa và vòng xoang vẫn cứ theo nhịp điệu của cồng chiêng mà trôi đi miên man vô tận. Hơn lúc nào hết, sự thăng hoa của nghệ nhân, của dân làng trong dịp lễ bỏ mả càng làm tôn thêm giá trị nghệ thuật truyền thống của người Jrai. Đó là cuộc trình diễn mang tính chất nghi lễ nhưng chứa đựng những giá trị hiện hữu trong đời sống thường ngày, đem lại cho con người những cung bậc cảm xúc khó tả, vừa hoang sơ, mộc mạc nhưng sâu lắng, vừa trầm buồn nhưng náo nhiệt, vừa trừu tượng những lại tả thực. Đó chính là giá trị cốt lõi bao trùm, trở thành dòng chảy vô hình thường trực trong mỗi con người Jrai.
