Hai bia đá Chăm trên đất Gia Lai: Tư liệu hiếm về Tây Nguyên

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
(GLO)- Trên đất Gia Lai ngày nay, dấu tích văn hóa Chăm nằm trong khung niên đại từ thế kỷ XIV-XV còn lại khá dày, nhưng tư liệu viết trên các chất liệu, cung cấp thông tin cụ thể về một vấn đề gì đó của vùng đất Gia Lai nói riêng, Tây Nguyên nói chung thì vô cùng hiếm. Chính vì vậy mà chúng tôi coi bia đá Drang Lai và bia đá Tư Lương cùng minh văn trên 2 bia này là nguồn sử liệu vô cùng quý giá.
Thế kỷ XIV-XV là thời kỳ cả thế và lực của vương quốc Chăm-pa đều hùng mạnh. Trong 30 năm trị vì (1360-1390), Chế Bồng Nga đã hơn 10 lần dẫn quân tiến đánh Đại Việt, nhưng mộng thôn tính quốc gia phía Bắc này đều không thành. Vì vậy, các vị vua kế vị ông ta là Jaya Simhavarman (La Khải, thời gian tại vị: 1390-1401) và Vira Bhadravarman (Ba Đích Lai, 1401-1441) chủ trương không đối đầu với Đại Việt để dồn sức chấn hưng xứ sở và mở rộng lãnh thổ lên các cao nguyên phía Tây và vùng đất phía Nam. Thế kỷ XV, dưới thời Vira Bhadravarman, vị vua này đã thành công trong việc chinh phục vùng đất thượng nguồn sông Ba, mà bằng chứng là 2 bia đá Drang Lai và Tư Lương ra đời trong giai đoạn trị vì của ông, được lập trên vùng đất nay là tỉnh Gia Lai. Hai bia đá này đã được GS. Arlo Griffiths (người Hà Lan, làm việc tại Viễn Đông Bác cổ-Pháp) cùng những đồng nghiệp của ông giải mã.
 Bản sao Bia đá Drang Lai tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai. Ảnh: Đ.T
Bản sao Bia đá Drang Lai tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai. Ảnh: Đ.T
Bia Drang Lai hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng, có nguồn gốc từ tháp Chăm Drang Lai, nay thuộc địa phận thị xã Ayun Pa (tỉnh Gia Lai). Đáp ứng nguyện vọng của các nhà nghiên cứu và du khách, bản sao tỷ lệ 1/1 của bia đá Drang Lai đã được các đồng nghiệp ở Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng giúp thực hiện và trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai từ năm 2017. Khi được người Pháp phát hiện (đầu thế kỷ XX), Ayun Pa còn là một đơn vị hành chính có tên là Cheo Reo, thuộc tỉnh Phú Yên, vì vậy mà bi ký (văn bia) Drang Lai còn được một số nhà nghiên cứu người Pháp gọi là “Văn khắc Cheo Reo” hay “bi ký Yang Mum”-tên một ngôi đền tháp Chăm ở gần đó, nơi mà nó được chuyển đến sau khi phát hiện. Niên đại của nó được GS. Arlo Griffiths xác định là không sớm hơn năm 1435 sau Công nguyên.
Bia được làm từ sa thạch, có dạng cột, khối gần chữ nhật, dựng đứng, có chân đế dời. Thân bia thon dần về phía chân đế. Kích thước đo được là 129 cm (tính cả phần nhô lên) x 30/38 (chiều rộng cực tiểu/cực đại) x 18,5 cm (bề dày).
Ngôn ngữ thể hiện trên bia là tiếng Chăm cổ. Nội dung bi ký đã được GS. Arlo Griffiths dịch toàn văn. Do dung lượng bài viết có hạn, xin tóm tắt đoạn đầu như sau:
“Vào năm 1337 niên lịch Saka (năm 1415 sau công nguyên), sau cái chết của vua Jayasimhavarman, hoàng tử Vira Bhadravarman, con của Ngài, chúa tể của vùng Naul Glaun Vijaya lên kế vị ngai vàng của vương quốc. Sau nhiều trận chiến do vua Việt Nam tiến hành nhằm vào đất nước Chăm-pa, vua Vira Bhadravarman đã tấn công Đại Việt ở một thời điểm chưa được xác định rõ. Ngài bắt được một công chúa Việt, nhiều nô lệ, súc vật và của cải của vương quốc Việt Nam trước khi rút về Vijayãpurĩ, nơi đóng đô ưa thích nhất của Ngài”.
Như vậy là đến thế kỷ XV, khu vực thung lũng Cheo Reo của người Jrai đã trở thành linh địa Bhagit của Chăm-pa. Tuy nhiên, để có cơ sở cho việc xây dựng linh địa này, chắc chắn từ rất lâu trước đó đã có sự qua lại, giao thương giữa người Chăm với các thị tộc ở đây.
Còn bia Tư Lương nằm trên một gò đất cao, quay mặt về hướng Đông, thuộc  thôn Tư Lương (xã Tân An, huyện Đak Pơ). Hòn đá với những nét vẽ loằng ngoằng, lạ mắt này đã được những người dân địa phương biết đến từ đầu thập niên 60 của thế kỷ trước; và được Th.S Nguyễn Quang Tuệ công bố lần đầu vào năm 2010. Minh văn trên bia Tư Lương là tiếng Chăm cổ, được khắc trên một khối sa thạch, cao khoảng 1,7 m (chỉ tính phần nhô lên khỏi mặt đất); chiều ngang chỗ lớn nhất rộng khoảng 1,5 m; mặt trước có khắc 8 dòng chữ Chăm cổ, mặt sau khắc 3 dòng. Chữ khắc hầu hết đã bị mờ, mất nét.
Theo nhà nghiên cứu Chăm-pa Trần Kỳ Phương, nội dung minh văn Tư Lương đề cập đến việc vua Vira Bhadravarman, con trai của vua Jaya Simhavarman trị vì vùng Vijaya (Bình Định ngày nay), ngài đã dựng một ngôi đền và tấm văn khắc tại đây (thung lũng An Khê?) vào năm 1438; ngoài ra, ngài cũng cho xây dựng đường sá và đập nước trên sông Hayav (sông Ba?). Bia Tư Lương đã được GS. Arlo Griffiths cùng các đồng nghiệp của ông khảo sát kỹ lưỡng năm 2018; hy vọng một ngày gần đây, những bí ẩn về văn bia này sẽ được mở ra.
Hai minh văn trên đá trên quả là những hiện vật vô cùng quý giá với Gia Lai. Đó là những chiếc chìa khóa hết sức quan trọng, giúp các nhà nghiên cứu lịch sử-văn hóa Tây Nguyên gõ vào cánh cửa huyền bí, hé lộ những bí ẩn của một thời kỳ xa xưa, khi mà tất cả các dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên còn chưa có chữ viết.
 NGUYỄN THỊ KIM VÂN

Có thể bạn quan tâm

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

(GLO)- Thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị là yêu cầu mang tính sống còn của đất nước trước vận hội phát triển mới. Trong đó, sắp xếp các đơn vị hành chính cấp tỉnh, cấp xã để xây dựng mô hình chính quyền 2 cấp đang được dư luận hết sức quan tâm.

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

(GLO)- Thần Bạch Mã (hay còn gọi là Thái giám Bạch Mã, Bạch Mã Thái giám) là vị thần có ảnh hưởng lớn trong đời sống tín ngưỡng dân gian ở vùng Tây Sơn Thượng đạo. Hiện nay, một số đình tại thị xã An Khê còn duy trì việc thờ cúng và gìn giữ sắc phong vua ban cho vị thần này.

'Bảo hiểm' cho di sản

'Bảo hiểm' cho di sản

Tại lễ công bố các di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và quyết định xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố tại TPHCM vào cuối tháng 3 vừa qua, Công ty CP Tư vấn Cảng - kỹ thuật biển (Portcoast) đã trao tặng toàn bộ sản phẩm số hóa của Nhà hát Thành phố cho Trung tâm Nghệ thuật TPHCM.

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

(GLO)- Chuyện về các Pơtao Apui (Vua Lửa) sở hữu gươm thần có quyền năng hô mưa gọi gió không chỉ là huyền thoại mà gắn với dòng chảy văn hóa, lịch sử của người Jrai ở thung lũng Ayun Hạ (huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai) suốt nhiều thế kỷ qua.

Những người thầm lặng chăm lo việc làng

Những người thầm lặng chăm lo việc làng

(GLO)- Không chế độ phụ cấp, bổng lộc nhưng nhiều năm qua, các cụ từ, bà vãi trong đội hậu cần, ban nghi lễ tại các đình, miếu trên địa bàn thị xã An Khê vẫn thầm lặng, miệt mài với công việc. Sự tự nguyện ấy xuất phát từ tâm huyết dành cho văn hóa, di sản của cha ông.

Tùy theo điều kiện của từng gia đình để chuẩn bị quy mô lễ cúng lớn hay nhỏ

Gia Lai: Độc đáo lễ thổi tai của người Jrai

(GLO)- Nằm trong chuỗi các hoạt động Lễ cầu mưa Yang Pơtao Apui huyện Phú Thiện năm 2025, sáng 27-3, tại xã Ia Yeng đã diễn ra lễ thổi tai của người Jrai. Nghi lễ được tái hiện rõ nét giúp du khách hiểu được ý nghĩa văn hóa tâm linh trong đời sống của người Jrai nơi đây.

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

(GLO)- Trên đời có thực sự tồn tại những con người có quyền năng hô mưa gọi gió? Chính hiện thực và truyền thuyết hư ảo đan cài vào nhau khiến lễ cầu mưa của Yang Pơtao Apui ở thung lũng Ayun Hạ trở thành một hiện tượng đặc biệt, hấp dẫn bởi sự linh thiêng, huyền bí.

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

(GLO)- Đền thờ Hai Bà Trưng là di tích quốc gia đặc biệt, tọa lạc tại thôn Hạ Lôi, xã Mê Linh, huyện Mê Linh, TP. Hà Nội. Đây cũng là quê hương của Hai Bà Trưng-những nữ tướng anh hùng đã nổi dậy chống quân xâm lược nhà Hán.

Lễ Tế Xuân tại đình làng An Mỹ

Lễ Tế Xuân tại đình làng An Mỹ

(GLO)- Ngày 9-3, tại đình làng An Mỹ (thôn 2, xã An Phú, TP. Pleiku, tỉnh Gia Lai) diễn ra lễ cúng đình với các nghi thức long trọng tưởng nhớ công ơn của các vị tiền hiền có công khai hoang mở đất, lập làng và cầu quốc thái dân an.