Hai bia đá Chăm trên đất Gia Lai: Tư liệu hiếm về Tây Nguyên

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
(GLO)- Trên đất Gia Lai ngày nay, dấu tích văn hóa Chăm nằm trong khung niên đại từ thế kỷ XIV-XV còn lại khá dày, nhưng tư liệu viết trên các chất liệu, cung cấp thông tin cụ thể về một vấn đề gì đó của vùng đất Gia Lai nói riêng, Tây Nguyên nói chung thì vô cùng hiếm. Chính vì vậy mà chúng tôi coi bia đá Drang Lai và bia đá Tư Lương cùng minh văn trên 2 bia này là nguồn sử liệu vô cùng quý giá.
Thế kỷ XIV-XV là thời kỳ cả thế và lực của vương quốc Chăm-pa đều hùng mạnh. Trong 30 năm trị vì (1360-1390), Chế Bồng Nga đã hơn 10 lần dẫn quân tiến đánh Đại Việt, nhưng mộng thôn tính quốc gia phía Bắc này đều không thành. Vì vậy, các vị vua kế vị ông ta là Jaya Simhavarman (La Khải, thời gian tại vị: 1390-1401) và Vira Bhadravarman (Ba Đích Lai, 1401-1441) chủ trương không đối đầu với Đại Việt để dồn sức chấn hưng xứ sở và mở rộng lãnh thổ lên các cao nguyên phía Tây và vùng đất phía Nam. Thế kỷ XV, dưới thời Vira Bhadravarman, vị vua này đã thành công trong việc chinh phục vùng đất thượng nguồn sông Ba, mà bằng chứng là 2 bia đá Drang Lai và Tư Lương ra đời trong giai đoạn trị vì của ông, được lập trên vùng đất nay là tỉnh Gia Lai. Hai bia đá này đã được GS. Arlo Griffiths (người Hà Lan, làm việc tại Viễn Đông Bác cổ-Pháp) cùng những đồng nghiệp của ông giải mã.
 Bản sao Bia đá Drang Lai tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai. Ảnh: Đ.T
Bản sao Bia đá Drang Lai tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai. Ảnh: Đ.T
Bia Drang Lai hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng, có nguồn gốc từ tháp Chăm Drang Lai, nay thuộc địa phận thị xã Ayun Pa (tỉnh Gia Lai). Đáp ứng nguyện vọng của các nhà nghiên cứu và du khách, bản sao tỷ lệ 1/1 của bia đá Drang Lai đã được các đồng nghiệp ở Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng giúp thực hiện và trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai từ năm 2017. Khi được người Pháp phát hiện (đầu thế kỷ XX), Ayun Pa còn là một đơn vị hành chính có tên là Cheo Reo, thuộc tỉnh Phú Yên, vì vậy mà bi ký (văn bia) Drang Lai còn được một số nhà nghiên cứu người Pháp gọi là “Văn khắc Cheo Reo” hay “bi ký Yang Mum”-tên một ngôi đền tháp Chăm ở gần đó, nơi mà nó được chuyển đến sau khi phát hiện. Niên đại của nó được GS. Arlo Griffiths xác định là không sớm hơn năm 1435 sau Công nguyên.
Bia được làm từ sa thạch, có dạng cột, khối gần chữ nhật, dựng đứng, có chân đế dời. Thân bia thon dần về phía chân đế. Kích thước đo được là 129 cm (tính cả phần nhô lên) x 30/38 (chiều rộng cực tiểu/cực đại) x 18,5 cm (bề dày).
Ngôn ngữ thể hiện trên bia là tiếng Chăm cổ. Nội dung bi ký đã được GS. Arlo Griffiths dịch toàn văn. Do dung lượng bài viết có hạn, xin tóm tắt đoạn đầu như sau:
“Vào năm 1337 niên lịch Saka (năm 1415 sau công nguyên), sau cái chết của vua Jayasimhavarman, hoàng tử Vira Bhadravarman, con của Ngài, chúa tể của vùng Naul Glaun Vijaya lên kế vị ngai vàng của vương quốc. Sau nhiều trận chiến do vua Việt Nam tiến hành nhằm vào đất nước Chăm-pa, vua Vira Bhadravarman đã tấn công Đại Việt ở một thời điểm chưa được xác định rõ. Ngài bắt được một công chúa Việt, nhiều nô lệ, súc vật và của cải của vương quốc Việt Nam trước khi rút về Vijayãpurĩ, nơi đóng đô ưa thích nhất của Ngài”.
Như vậy là đến thế kỷ XV, khu vực thung lũng Cheo Reo của người Jrai đã trở thành linh địa Bhagit của Chăm-pa. Tuy nhiên, để có cơ sở cho việc xây dựng linh địa này, chắc chắn từ rất lâu trước đó đã có sự qua lại, giao thương giữa người Chăm với các thị tộc ở đây.
Còn bia Tư Lương nằm trên một gò đất cao, quay mặt về hướng Đông, thuộc  thôn Tư Lương (xã Tân An, huyện Đak Pơ). Hòn đá với những nét vẽ loằng ngoằng, lạ mắt này đã được những người dân địa phương biết đến từ đầu thập niên 60 của thế kỷ trước; và được Th.S Nguyễn Quang Tuệ công bố lần đầu vào năm 2010. Minh văn trên bia Tư Lương là tiếng Chăm cổ, được khắc trên một khối sa thạch, cao khoảng 1,7 m (chỉ tính phần nhô lên khỏi mặt đất); chiều ngang chỗ lớn nhất rộng khoảng 1,5 m; mặt trước có khắc 8 dòng chữ Chăm cổ, mặt sau khắc 3 dòng. Chữ khắc hầu hết đã bị mờ, mất nét.
Theo nhà nghiên cứu Chăm-pa Trần Kỳ Phương, nội dung minh văn Tư Lương đề cập đến việc vua Vira Bhadravarman, con trai của vua Jaya Simhavarman trị vì vùng Vijaya (Bình Định ngày nay), ngài đã dựng một ngôi đền và tấm văn khắc tại đây (thung lũng An Khê?) vào năm 1438; ngoài ra, ngài cũng cho xây dựng đường sá và đập nước trên sông Hayav (sông Ba?). Bia Tư Lương đã được GS. Arlo Griffiths cùng các đồng nghiệp của ông khảo sát kỹ lưỡng năm 2018; hy vọng một ngày gần đây, những bí ẩn về văn bia này sẽ được mở ra.
Hai minh văn trên đá trên quả là những hiện vật vô cùng quý giá với Gia Lai. Đó là những chiếc chìa khóa hết sức quan trọng, giúp các nhà nghiên cứu lịch sử-văn hóa Tây Nguyên gõ vào cánh cửa huyền bí, hé lộ những bí ẩn của một thời kỳ xa xưa, khi mà tất cả các dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên còn chưa có chữ viết.
 NGUYỄN THỊ KIM VÂN

Có thể bạn quan tâm

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

(GLO)- Trên đời có thực sự tồn tại những con người có quyền năng hô mưa gọi gió? Chính hiện thực và truyền thuyết hư ảo đan cài vào nhau khiến lễ cầu mưa của Yang Pơtao Apui ở thung lũng Ayun Hạ trở thành một hiện tượng đặc biệt, hấp dẫn bởi sự linh thiêng, huyền bí.

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

(GLO)- Đền thờ Hai Bà Trưng là di tích quốc gia đặc biệt, tọa lạc tại thôn Hạ Lôi, xã Mê Linh, huyện Mê Linh, TP. Hà Nội. Đây cũng là quê hương của Hai Bà Trưng-những nữ tướng anh hùng đã nổi dậy chống quân xâm lược nhà Hán.

Nối nghề

Nối nghề

Lần đầu tiên nghệ nhân Y Pư giới thiệu nghề làm gốm thủ công tại Bảo tàng tỉnh trong khuôn khổ Tuần lễ Văn hóa - Du lịch tỉnh Kon Tum lần thứ 3 (năm 2016) đã để lại ấn tượng đẹp.

Ông Đinh Plih sắp xếp bộ cồng chiêng và các vật dụng sẵn sàng đem theo khi đi trình diễn, quảng bá văn hóa dân tộc Bahnar. Ảnh: N.M

Đinh Plih: Tự hào “vốn liếng” văn hóa Bahnar

(GLO)- “Ý nghĩa của công việc không phải chỉ nằm ở chỗ tiền bạc mà còn ở nhu cầu về tinh thần, biểu hiện của giá trị, một vốn liếng để tự hào”. Câu nói này thật đúng đối với ông Đinh Plih (xã Tơ Tung, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai). Với ông, hạnh phúc đơn giản là bản thân được sống trọn với đam mê.

Sức sống của lễ hội Tây Nguyên

Sức sống của lễ hội Tây Nguyên

(GLO)- Hoa pơ lang thắp lửa cuối khu nhà mồ làng Pyang, thị trấn Kông Chro, tỉnh Gia Lai. Nổi bật giữa lớp lớp nhà mồ cũ là 3 nhà mồ mới làm. Đó là những dấu hiệu mùa lễ hội giữa núi rừng Trường Sơn.

Lễ bỏ mả của người Bahnar ở Kông Chro

Lễ bỏ mả của người Bahnar ở Kông Chro

(GLO)- Từ 21 đến 23-2, làng Pyang (thị trấn Kông Chro, huyện Kông Chro, tỉnh Gia Lai) tưng bừng tổ chức lễ bỏ mả-một trong những lễ hội lớn và đặc sắc nhất của người Bahnar Đông Trường Sơn

Gìn giữ giai điệu của đá

Gìn giữ giai điệu của đá

Trong dịp đầu xuân, tại chương trình trình diễn, trải nghiệm di sản văn hóa diễn ra ở Bảo tàng – Thư viện tỉnh, người dân và du khách có dịp thưởng thức những giai điệu của đá được trình diễn bởi nghệ nhân ưu tú A Thu (50 tuổi) ở thôn Đăk Rô Gia (xã Đăk Trăm, huyện Đăk Tô).

Lễ báo hiếu: Thơm thảo tấm lòng con cái

Lễ báo hiếu, thơm thảo tấm lòng con cái

(GLO)- Trong đời sống sinh hoạt hàng ngày, người Bahnar luôn nhắc nhau: “Phải kính trọng cha mẹ như mặt trăng, kính trọng ông bà như mặt trời”. Khi đã trưởng thành, con cái đều nghĩ đến việc tổ chức lễ báo hiếu cha mẹ (teh nhung ăn kră).

Nâng cao chất lượng các danh hiệu văn hóa ở cơ sở

Nâng cao chất lượng các danh hiệu văn hóa ở cơ sở

(GLO)- UBND tỉnh Gia Lai ban hành QĐ số 60/2024/QĐ-UBND quy định chi tiết tiêu chuẩn xét tặng danh hiệu “Gia đình văn hóa”, “Thôn, tổ dân phố văn hóa”, “Xã, phường, thị trấn tiêu biểu” để hướng dẫn thực hiện, bảo đảm phù hợp với đặc thù văn hóa và tình hình kinh tế-xã hội của địa phương.