Từ loài hoa dại, tam giác mạch trở thành thương hiệu của Hà Giang. Không chỉ thu hút khách du lịch ngắm hoa, hàng loạt sản vật được người dân chế biến như bánh tam giác mạch, rượu và có cả đề án làm bia tam giác mạch.
Huyền thoại một loài hoa
 |
| Khách du lịch thăm quan hoa tam giác mạch. |
Sau vụ lúa, người dân Hà Giang bắt đầu gieo trồng cây tam giác mạch. Từ lúc gieo trồng đến khi thu hoạch tam giác mạch kéo dài khoảng 3 tháng. Chúng tôi đến Hà Giang những ngày đầu tháng 11, tam giác mạch nở rộ khắp bản làng từ Yên Minh, Quản Bạ đến Đồng Văn, Mèo Vạc. Hoa mạch không thơm, không bền nhưng khoe sắc rực rỡ với hai màu trắng và hồng tím giữa những núi đá sừng sững. Hoa có ba cánh chụm lại hình chóp nón, ở giữa có một hạt mạch nên người dân gọi cây tam giác mạch. Giữa tiết trời rét như cắt da cắt thịt, tam giác mạch vẫn khoe sắc hồng thắm giữa những dãy núi đá trập trùng. Thân cây khi còn non, người dân hái về luộc như loại rau rừng với vị hơi ngai ngái. Hạt tam giác mạch phơi khô, xay nhỏ thành bột.
Dừng xe vào nương tam giác mạch bạt ngàn của ông Mùa A Siu (Đồng Văn, Hà Giang), chúng tôi được nghe kể câu chuyện thú vị xung quanh loài hoa đặc trưng của xứ cao nguyên đá. Theo ông Siu, người dân ở Đồng Văn truyền nhau câu chuyện thần bí về sự xuất hiện của loài hoa tam giác mạch. Truyền thuyết kể lại, ngày ấy, trên cao nguyên đá không một bóng người. Bỗng một ngày, con gái út của Thiên Ứng Đại Vương - vị quan thiên đình phụ trách cai quản phía Bắc thích ngao du những miền đất lạ nên đặt chân đến đây.
Lần đầu nhìn thấy cảnh núi đá hoang vu, cô bị sức hút của nó mê hoặc. Ham vui, cô đã quên đường về thiên giới. Khi Thiên Ứng Đại Vương đi tuần qua, gặp con gái rong chơi đã nổi giận vì không tuân phép thiên đình. Từ đó Ứng Vương cấm con gái không được về thiên đình.
Trước khi bị đày xuống hạ giới, cô gái này đã xin đem theo một hạt cây của thiên đình với mong muốn mang lại sức sống cho những vùng đất hoang sơ. Vì là loài cây của thiên đình nên dù thời tiết khắc nghiệt, đất đá khô cằn nó vẫn có sức sống rất mãnh liệt. Sau một thời gian xuống hạ giới, vỡ đất trồng cây tận hưởng cuộc sống tự do một mình cô bỗng nhớ thiên đình. Dù nhiều lần xin cha trở lại nhưng Ứng Vương kiên quyết cấm cửa.
Cô gái chết khi đang gieo trồng cây mạch. Xác cô đã tan ra giữa cánh đồng tam giác mạch. Chính vì thế, hoa tam giác mạch có hình chóp nhọn như giọt nước mắt hối hận của người con gái biết tội với cha mình. Màu hồng tím xen lẫn màu trắng của hoa là màu chiếc áo cô được cha tặng.
“Chúng tôi cũng không biết truyền thuyết về tam giác mạch có từ bao giờ. Khi còn nhỏ, tôi cũng được ông nội kể lại. Cho đến khi có con, tôi lại kể cho chúng nghe về truyền thuyết đó. Đá và hoa của núi rừng đã thành máu thịt gắn bó với chúng tôi”, ông Siu chia sẻ.
Trên đồng tam giác mạch của gia đình ông Siu, mỗi ngày có hàng trăm khách tham quan, chụp ảnh. Mỗi khách vào vườn trả phí 10.000 đồng. Hết mùa hoa, số cây không bị dập nát, ông Siu thu hạt về nấu rượu, làm bánh. Không những trồng thành nương, người dân Hà Giang còn trồng tam giác mạch theo hình cột cờ Lũng Cú hay thảm hoa hình chữ Hà Giang trên các triền núi. Đường vào các làng văn hóa như Lũng Cẩm Trên (Sủng Là, Đồng Văn, nơi có ngôi nhà bối cảnh bộ phim Chuyện của Pao), đường vào Dinh thự Vua Mèo, thường bắt gặp những em bé với vành hoa tam giác mạch đội đầu xinh xắn.
“Người khai sinh” bánh tam giác mạch
 |
| Bánh tam giác mạch bán tại chợ Đồng Văn. |
Chúng tôi có mặt tại chợ phiên Đồng Văn. Những cụ già trong bộ váy áo thổ cẩm, tay cầm quạt nan, nướng bánh tam giác mạch trên than hồng. Chiếc bánh màu tro, nóng hổi trao tay vị khách phương xa có vị bùi bùi của hạt tam giác mạch, dẻo như bánh nếp và ngọt dịu.
Vừa nhanh tay nướng bánh, bà Lù Thị Vung, một người làm bánh tại chợ Đồng Văn cho biết, để làm được bánh, hạt tam giác mạch phải phơi khô trong vòng 7 ngày nắng to cho đủ độ khô rồi đem xay nhỏ. Khi xay, bột phải mịn, đều, không bị sạn. Bột xay xong đóng thành khuôn hình tròn, đường kính chừng 20cm, rồi đem nướng trên than hoa. Xé một miếng bánh vừa chín trên than hồng, bà Vung đưa chúng tôi nếm thử. Bánh mềm, xốp, vị ngọt thanh, nhai lâu trong miệng thấy vị bùi, thoang thoảng hương thơm cây rừng.
Ngoài chiếc bánh nướng ăn tại nơi Đồng Văn, người dân nơi đây còn chế biến bánh tam giác mạch dẻo, bánh tam giác mạch giòn, bánh tam giác mạch quế và cả kẹo tam giác mạch để bán cho du khách thập phương. Chúng tôi tìm gặp anh Phạm Ngọc Dự - người khai sinh và xây dựng thương hiệu bánh tam giác mạch. Vốn là bộ đội công tác ở Hà Giang, năm 1982, anh Dự ra quân, gắn bó với mảnh đất này. Trong một lần ăn thử bánh tam giác mạch của người dân, vị đặc trưng của bánh khiến anh trăn trở làm thế nào để xây dựng được thương hiệu bánh đặc sản nơi đây?
Với số hạt mạch trong tay, anh Dự đưa về làng nghề sản xuất bánh kẹo tại Thái Bình để chế biến nhưng tỷ lệ thành công thấp. Không nản lòng, anh Dự tiếp tục đưa hạt tam giác mạch về Hà Nội tìm nơi sản xuất bánh tam giác mạch. Sau nhiều lần lặn lội, năm 2014, dây chuyền đầu tiên sản xuất các loại bánh tam giác mạch, sản phẩm đặt trong hộp thương hiệu bánh tam giác mạch Hà Giang.
“Gắn bó với đồng bào, tôi muốn góp sức mình góp phần giúp cuộc sống đồng bào bớt khó khăn. Bánh kẹo sản xuất theo nhu cầu tiêu thụ của khách, bằng nguyên liệu bột tam giác mạch tự nhiên và không có chất bảo quản. Trung bình mỗi năm, xưởng bánh của tôi tiêu thụ 30-40 tấn bột tam giác mạch”, anh Dự kể.
Ngoài loại bánh đặc trưng, tam giác mạch còn được chế biến thành rượu tam giác mạch. Để có được loại rượu này, người ủ phải có bí quyết gia truyền. Cùng một cách ngâm trộn, cũng là một cách ủ men nhưng men có đạt chuẩn hay không lại do tay người ủ. Thông thường, người nấu rượu sẽ trộn 1 phần mạch với 2 phần ngô. Mạch phơi khô được nấu lên như rượu gạo bình thường. Sau khi nấu, ủ men là công đoạn quan trọng nhất. Men phải được ủ đúng độ mới tạo nên hương vị nồng nồng đặc trưng của rượu mạch. Rượu mạch khi thành phẩm không cay như rượu gạo, cũng không ngọt như rượu cần của vùng Tây Bắc. Nó là sự dung hòa giữa cái cay và nồng.
“Thứ men này chỉ nồng đượm dưới tay ủ của cánh đàn ông thôi. Đàn bà con gái mà động vào là hỏng hết”, ông Vừ A Dính - một người dân nấu rượu tam giác mạch tại Đồng Văn tiết lộ.
Đến đề án bia tam giác mạch
 |
| Bánh tam giác mạch, hạt tam giác mạch ở Sủng Là bán cho du khách. |
Theo ông Nguyễn Xuân Hợp, Phó trưởng phòng nông nghiệp huyện Đồng Văn, riêng huyện Đồng Văn đã có diện tích 500 ha trồng tam giác mạch. Hàng năm tổng lượng bột tam giác mạch lên tới 300 tấn. Ngoài lượng bột dùng làm bánh, nấu rượu, UBND huyện Đồng Văn đề xuất với Sở KH&CN Hà Giang thực hiện đề án chế biến bia tam giác mạch.
“Các nhà khoa học đã chế biến thành công bia tam giác mạch. Chúng tôi được thưởng thức và có hương vị rất đặc biệt, không lẫn với hương vị khác. Nếu đề án được thông qua, năm 2018 khách du lịch đến Đồng Văn sẽ được uống bia tam giác mạch”, ông Dinh Chí Thành, Phó chủ tịch huyện Đồng Văn cho biết.
Theo ông Thành, đề án sản xuất bia tam giác mạch được kỳ vọng là một trong điểm nhấn của mùa lễ hội tam giác mạch 2018. Trong lễ hội tam giác mạch lần thứ 3 năm 2017, huyện Đồng Văn tham gia nhiều hoạt động như dù bay trên thảm hoa tam giác mạch, hội thi sản phẩm mật ong bạc hà.
“Đây là cơ hội để chúng tôi quảng bá đến khách du lịch trong và ngoài nước những sản vật và giá trị văn hóa độc đáo của đồng bào ở Đồng Văn cũng như danh lam thắng cảnh của địa phương”, ông Thành nói.
Quỳnh Nga/tienphong
