Dấu ấn phong tục trong sử thi Tây Nguyên

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News

(GLO)- Trong văn học dân gian cũng như các sử thi Tây Nguyên còn lưu giữ nhiều dấu ấn văn hóa, phong tục, tập quán tốt đẹp của cộng đồng. Kho tàng văn hóa ấy cần được bảo tồn và phát huy trong đời sống hiện nay.

Quá trình phát triển kinh tế-xã hội hiện nay đã có sự tác động làm biến đổi cấu trúc văn hóa truyền thống của các dân tộc bản địa ở Trường Sơn-Tây Nguyên. Các dân tộc ít người ở Tây Nguyên vốn có phong tục, tập quán riêng biệt, độc đáo gắn chặt với các mối quan hệ giữa con người với cộng đồng, giữa con người và thiên nhiên; họ luôn giữ gìn và điều tiết sự cân bằng, hài hòa mối quan hệ ấy để bảo tồn sự sống của con người và sự tồn tại của môi trường xung quanh làm nên giá trị văn hóa lâu bền, giàu bản sắc.

Tuy nhiên, trong nhiều thập kỷ qua, Tây Nguyên đã có sự biến đổi sâu sắc cả về chiều rộng và chiều sâu làm thay đổi căn bản đời sống vật chất và tinh thần của người dân bản địa. Làn sóng đô thị hóa đã ảnh hưởng đến các cấu trúc văn hóa truyền thống ở buôn làng; môi trường và không gian rừng núi không còn như xưa nên con người cũng phải thích nghi với hoàn cảnh và môi trường mới, hiện đại. Do vậy, khi tiếp cận với các buôn làng hiện nay, nhất là những buôn làng ở gần đô thị, chúng ta ít được chứng kiến những phong tục, tập quán tốt đẹp hoặc những nét văn hóa độc đáo còn lưu giữ trong cộng đồng, mà đa phần nó chỉ còn lại trong sách vở hay lời kể từ truyền thuyết, đặc biệt là từ trong sử thi (hri, hơamon).

Một đêm hát kể sử thi. Ảnh minh họa: Nguyễn Văn Huynh

Một đêm hát kể sử thi. Ảnh minh họa: Nguyễn Văn Huynh

Ngoài các yếu tố độc đáo về nội dung và nghệ thuật, sử thi Tây Nguyên còn là bức tranh sinh động phản ánh đầy đủ các phong tục, tập quán truyền thống của cộng đồng các dân tộc bản địa. Người Bahnar, Jrai, Ê Đê, Xê Đăng… là những cộng đồng dân tộc thân thiện và hiếu khách. Khi có khách đến làng, dù chỉ quan hệ cá nhân với một gia đình hay bạn bè của con cháu, anh chị em thì mọi thành viên trong cộng đồng buôn làng ấy đều xem họ như khách của gia đình mình. Khách ở nhà người quen nào cũng được chủ nhà tiếp đãi một cách thân tình, trong nhà có món ngon, vật lạ cũng đều dành mời khách một cách trân trọng.

Chúng ta thấy trong hơamon Dyông Dư của người Bahnar, cách tiếp đãi của bia Phu và bia Man khi mời Dyông Dư và Dư Jrai về nhà mình chơi: “Dyông Dư và Dư Jrai bước vào nhà, ngồi xuống chiếu hoa đủ màu rực rỡ. Bia Phu, bia Man lấy thuốc thơm để hai chàng hút, lấy bầu nước trong để hai chàng uống mát lòng…

Rồi hai nàng lấy cơm gạo thơm, thịt cá chép ngon mời hai chàng. Bia Phu, bia Man lấy ghè rượu ngon cách xa 3 ngày đường vẫn còn nghe thấy mùi thơm, ra mời Dyông Dư, Dư Jrai uống cho vui. Dyông Dư ngồi uống, bia Phu ngồi đổ nước vào ghè. Nàng nói: À ơi Dyông Dư chàng ơi! Hãy ngồi đây uống rượu chát, rượu chua, rượu đắng, rượu cay cho vui cùng chúng tôi…”. Đây là lối nói giảm hay cách nói ngược thể hiện sự khiêm tốn của người xưa khi đối đãi với khách.

Trong trường ca Xinh Nhã, chúng ta cũng thấy Bơra Tang mời Xinh Nhã: “Mời anh ăn! Cơm của tôi có mùi mốc, mùi nhạt, canh nấu với con gà diều tha, quạ cắp”. Nhưng thật ra, chủ nhà mang thức ăn dọn cho khách toàn của ngon vật lạ: “Gà mái đẻ, gà mái ấp nướng chín vàng; trâu bò thui thơm phức; cơm gạo trắng hơn hoa êpang; tất cả đều đặt lên đĩa vàng, bát hoa, mâm ngọc…”.

Đấy là những vị khách mang tính cá nhân, gia đình, còn khách được mời trong các lễ hội mang tính cộng đồng như mừng nhà mới, mừng nhà rông, mừng lúa mới, gặp mặt kết bạn, cưới hỏi… thì cuộc vui ngày tiếp ngày, tháng tiếp tháng.

Bức tranh về những bữa tiệc đông đúc với sự hào hứng vui vẻ, chan hòa giữa chủ, khách thể hiện sự hào phóng, thân tình; tình người trong cộng đồng được đề cao: “Lũ gái đang nấu cả mấy trăm nồi rau. Họ nấu luôn tối hôm đó để kịp dùng ngay sáng mai. Người đông như kiến. Mỗi ngả đường vào làng đều có cột ghè rượu và để nồi đồng chứa nước. Nồi đồng, ghè rượu nhiều không đếm xuể” (Sử thi Dăm Giông).

Cùng với đó, tục đi rừng của người Ê Đê, Jrai hay tục đi săn của người Cơ Tu, Xê Đăng hiện cũng chỉ còn trong ký ức của các cộng đồng dân tộc ở Tây Nguyên vì rừng đã lùi xa con người từ lâu. Đi rừng hay đi săn là hoạt động sinh nhai theo mùa của các dân tộc ít người ở Trường Sơn-Tây Nguyên, nó đem lại nguồn lợi thực phẩm từ săn bắt, hái lượm giúp nuôi sống cộng đồng các buôn làng một thời gian nhất định trong năm.

Người Cơ Tu có bài ca “thợ săn”: “Trong nhà gươl làng tôi có trăm đầu nai/Trăm đuôi chồn, trăm lông công mà tự tôi đã treo lên/Vì tôi là thợ săn khôn khéo nhất trong làng/Những con chim tìm đến theo tiếng gọi của tôi”.

Người Tây Nguyên khi đi rừng hay đi săn đều có nguyên tắc là phải làm lễ cúng xin phép thần rừng để thần phù hộ cho mùa săn chim, thú được thành công. Họ quy ước không được săn bắt những con thú đang có mang hay chúng đang giao phối. Làm như vậy là nhằm bảo vệ nguồn lợi từ rừng một cách lâu bền, để sự sống của rừng luôn sinh sôi nảy nở.

Những trai tráng buôn làng đến mùa săn bắn, họ đều trở thành những “chiến binh” dũng mãnh và tài ba, ai cũng muốn lập được nhiều chiến công, mang về nhiều chim, thú rừng cho dân làng. Những thành quả của mùa săn, họ đem chia phần đều nhau cho mọi thành viên trong buôn làng.

Có thể bạn quan tâm

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

(GLO)- Thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị là yêu cầu mang tính sống còn của đất nước trước vận hội phát triển mới. Trong đó, sắp xếp các đơn vị hành chính cấp tỉnh, cấp xã để xây dựng mô hình chính quyền 2 cấp đang được dư luận hết sức quan tâm.

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

(GLO)- Thần Bạch Mã (hay còn gọi là Thái giám Bạch Mã, Bạch Mã Thái giám) là vị thần có ảnh hưởng lớn trong đời sống tín ngưỡng dân gian ở vùng Tây Sơn Thượng đạo. Hiện nay, một số đình tại thị xã An Khê còn duy trì việc thờ cúng và gìn giữ sắc phong vua ban cho vị thần này.

'Bảo hiểm' cho di sản

'Bảo hiểm' cho di sản

Tại lễ công bố các di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và quyết định xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố tại TPHCM vào cuối tháng 3 vừa qua, Công ty CP Tư vấn Cảng - kỹ thuật biển (Portcoast) đã trao tặng toàn bộ sản phẩm số hóa của Nhà hát Thành phố cho Trung tâm Nghệ thuật TPHCM.

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

(GLO)- Chuyện về các Pơtao Apui (Vua Lửa) sở hữu gươm thần có quyền năng hô mưa gọi gió không chỉ là huyền thoại mà gắn với dòng chảy văn hóa, lịch sử của người Jrai ở thung lũng Ayun Hạ (huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai) suốt nhiều thế kỷ qua.

Những người thầm lặng chăm lo việc làng

Những người thầm lặng chăm lo việc làng

(GLO)- Không chế độ phụ cấp, bổng lộc nhưng nhiều năm qua, các cụ từ, bà vãi trong đội hậu cần, ban nghi lễ tại các đình, miếu trên địa bàn thị xã An Khê vẫn thầm lặng, miệt mài với công việc. Sự tự nguyện ấy xuất phát từ tâm huyết dành cho văn hóa, di sản của cha ông.

Tùy theo điều kiện của từng gia đình để chuẩn bị quy mô lễ cúng lớn hay nhỏ

Gia Lai: Độc đáo lễ thổi tai của người Jrai

(GLO)- Nằm trong chuỗi các hoạt động Lễ cầu mưa Yang Pơtao Apui huyện Phú Thiện năm 2025, sáng 27-3, tại xã Ia Yeng đã diễn ra lễ thổi tai của người Jrai. Nghi lễ được tái hiện rõ nét giúp du khách hiểu được ý nghĩa văn hóa tâm linh trong đời sống của người Jrai nơi đây.

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

(GLO)- Trên đời có thực sự tồn tại những con người có quyền năng hô mưa gọi gió? Chính hiện thực và truyền thuyết hư ảo đan cài vào nhau khiến lễ cầu mưa của Yang Pơtao Apui ở thung lũng Ayun Hạ trở thành một hiện tượng đặc biệt, hấp dẫn bởi sự linh thiêng, huyền bí.

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

(GLO)- Đền thờ Hai Bà Trưng là di tích quốc gia đặc biệt, tọa lạc tại thôn Hạ Lôi, xã Mê Linh, huyện Mê Linh, TP. Hà Nội. Đây cũng là quê hương của Hai Bà Trưng-những nữ tướng anh hùng đã nổi dậy chống quân xâm lược nhà Hán.

Lễ Tế Xuân tại đình làng An Mỹ

Lễ Tế Xuân tại đình làng An Mỹ

(GLO)- Ngày 9-3, tại đình làng An Mỹ (thôn 2, xã An Phú, TP. Pleiku, tỉnh Gia Lai) diễn ra lễ cúng đình với các nghi thức long trọng tưởng nhớ công ơn của các vị tiền hiền có công khai hoang mở đất, lập làng và cầu quốc thái dân an.