Dấu ấn phong tục trong sử thi Tây Nguyên

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
0:00 / 0:00
0:00
  • Nam miền Bắc
  • Nữ miền Bắc
  • Nữ miền Nam
  • Nam miền Nam

(GLO)- Trong văn học dân gian cũng như các sử thi Tây Nguyên còn lưu giữ nhiều dấu ấn văn hóa, phong tục, tập quán tốt đẹp của cộng đồng. Kho tàng văn hóa ấy cần được bảo tồn và phát huy trong đời sống hiện nay.

Quá trình phát triển kinh tế-xã hội hiện nay đã có sự tác động làm biến đổi cấu trúc văn hóa truyền thống của các dân tộc bản địa ở Trường Sơn-Tây Nguyên. Các dân tộc ít người ở Tây Nguyên vốn có phong tục, tập quán riêng biệt, độc đáo gắn chặt với các mối quan hệ giữa con người với cộng đồng, giữa con người và thiên nhiên; họ luôn giữ gìn và điều tiết sự cân bằng, hài hòa mối quan hệ ấy để bảo tồn sự sống của con người và sự tồn tại của môi trường xung quanh làm nên giá trị văn hóa lâu bền, giàu bản sắc.

Tuy nhiên, trong nhiều thập kỷ qua, Tây Nguyên đã có sự biến đổi sâu sắc cả về chiều rộng và chiều sâu làm thay đổi căn bản đời sống vật chất và tinh thần của người dân bản địa. Làn sóng đô thị hóa đã ảnh hưởng đến các cấu trúc văn hóa truyền thống ở buôn làng; môi trường và không gian rừng núi không còn như xưa nên con người cũng phải thích nghi với hoàn cảnh và môi trường mới, hiện đại. Do vậy, khi tiếp cận với các buôn làng hiện nay, nhất là những buôn làng ở gần đô thị, chúng ta ít được chứng kiến những phong tục, tập quán tốt đẹp hoặc những nét văn hóa độc đáo còn lưu giữ trong cộng đồng, mà đa phần nó chỉ còn lại trong sách vở hay lời kể từ truyền thuyết, đặc biệt là từ trong sử thi (hri, hơamon).

Dấu ấn phong tục trong sử thi Tây Nguyên ảnh 1

Một đêm hát kể sử thi. Ảnh minh họa: Nguyễn Văn Huynh

Ngoài các yếu tố độc đáo về nội dung và nghệ thuật, sử thi Tây Nguyên còn là bức tranh sinh động phản ánh đầy đủ các phong tục, tập quán truyền thống của cộng đồng các dân tộc bản địa. Người Bahnar, Jrai, Ê Đê, Xê Đăng… là những cộng đồng dân tộc thân thiện và hiếu khách. Khi có khách đến làng, dù chỉ quan hệ cá nhân với một gia đình hay bạn bè của con cháu, anh chị em thì mọi thành viên trong cộng đồng buôn làng ấy đều xem họ như khách của gia đình mình. Khách ở nhà người quen nào cũng được chủ nhà tiếp đãi một cách thân tình, trong nhà có món ngon, vật lạ cũng đều dành mời khách một cách trân trọng.

Chúng ta thấy trong hơamon Dyông Dư của người Bahnar, cách tiếp đãi của bia Phu và bia Man khi mời Dyông Dư và Dư Jrai về nhà mình chơi: “Dyông Dư và Dư Jrai bước vào nhà, ngồi xuống chiếu hoa đủ màu rực rỡ. Bia Phu, bia Man lấy thuốc thơm để hai chàng hút, lấy bầu nước trong để hai chàng uống mát lòng…

Rồi hai nàng lấy cơm gạo thơm, thịt cá chép ngon mời hai chàng. Bia Phu, bia Man lấy ghè rượu ngon cách xa 3 ngày đường vẫn còn nghe thấy mùi thơm, ra mời Dyông Dư, Dư Jrai uống cho vui. Dyông Dư ngồi uống, bia Phu ngồi đổ nước vào ghè. Nàng nói: À ơi Dyông Dư chàng ơi! Hãy ngồi đây uống rượu chát, rượu chua, rượu đắng, rượu cay cho vui cùng chúng tôi…”. Đây là lối nói giảm hay cách nói ngược thể hiện sự khiêm tốn của người xưa khi đối đãi với khách.

Trong trường ca Xinh Nhã, chúng ta cũng thấy Bơra Tang mời Xinh Nhã: “Mời anh ăn! Cơm của tôi có mùi mốc, mùi nhạt, canh nấu với con gà diều tha, quạ cắp”. Nhưng thật ra, chủ nhà mang thức ăn dọn cho khách toàn của ngon vật lạ: “Gà mái đẻ, gà mái ấp nướng chín vàng; trâu bò thui thơm phức; cơm gạo trắng hơn hoa êpang; tất cả đều đặt lên đĩa vàng, bát hoa, mâm ngọc…”.

Đấy là những vị khách mang tính cá nhân, gia đình, còn khách được mời trong các lễ hội mang tính cộng đồng như mừng nhà mới, mừng nhà rông, mừng lúa mới, gặp mặt kết bạn, cưới hỏi… thì cuộc vui ngày tiếp ngày, tháng tiếp tháng.

Bức tranh về những bữa tiệc đông đúc với sự hào hứng vui vẻ, chan hòa giữa chủ, khách thể hiện sự hào phóng, thân tình; tình người trong cộng đồng được đề cao: “Lũ gái đang nấu cả mấy trăm nồi rau. Họ nấu luôn tối hôm đó để kịp dùng ngay sáng mai. Người đông như kiến. Mỗi ngả đường vào làng đều có cột ghè rượu và để nồi đồng chứa nước. Nồi đồng, ghè rượu nhiều không đếm xuể” (Sử thi Dăm Giông).

Cùng với đó, tục đi rừng của người Ê Đê, Jrai hay tục đi săn của người Cơ Tu, Xê Đăng hiện cũng chỉ còn trong ký ức của các cộng đồng dân tộc ở Tây Nguyên vì rừng đã lùi xa con người từ lâu. Đi rừng hay đi săn là hoạt động sinh nhai theo mùa của các dân tộc ít người ở Trường Sơn-Tây Nguyên, nó đem lại nguồn lợi thực phẩm từ săn bắt, hái lượm giúp nuôi sống cộng đồng các buôn làng một thời gian nhất định trong năm.

Người Cơ Tu có bài ca “thợ săn”: “Trong nhà gươl làng tôi có trăm đầu nai/Trăm đuôi chồn, trăm lông công mà tự tôi đã treo lên/Vì tôi là thợ săn khôn khéo nhất trong làng/Những con chim tìm đến theo tiếng gọi của tôi”.

Người Tây Nguyên khi đi rừng hay đi săn đều có nguyên tắc là phải làm lễ cúng xin phép thần rừng để thần phù hộ cho mùa săn chim, thú được thành công. Họ quy ước không được săn bắt những con thú đang có mang hay chúng đang giao phối. Làm như vậy là nhằm bảo vệ nguồn lợi từ rừng một cách lâu bền, để sự sống của rừng luôn sinh sôi nảy nở.

Những trai tráng buôn làng đến mùa săn bắn, họ đều trở thành những “chiến binh” dũng mãnh và tài ba, ai cũng muốn lập được nhiều chiến công, mang về nhiều chim, thú rừng cho dân làng. Những thành quả của mùa săn, họ đem chia phần đều nhau cho mọi thành viên trong buôn làng.

Có thể bạn quan tâm

Những “nhà điêu khắc” mặt nạ gỗ ở Ia Tôr

Những “nhà điêu khắc” mặt nạ gỗ ở Ia Tôr

(GLO)- Mặt nạ là một bộ phận quan trọng góp phần làm nên một pơtual (người làm trò) trong lễ hội của người Jrai. Bằng tình yêu và đôi tay khéo léo, những “nhà điêu khắc” tài hoa ở xã Ia Tôr (huyện Chư Prông) đã làm ra hàng trăm chiếc mặt nạ phục vụ lễ hội, đồng thời góp phần gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống.
Hội làng vùng “chảo lửa” Krông Pa

Hội làng vùng “chảo lửa” Krông Pa

(GLO)- Với nhiều hoạt động sôi nổi, vui tươi, Ngày hội văn hóa-thể thao các dân tộc thiểu số và Hội chợ kết nối nông sản huyện Krông Pa lần thứ I là cuộc trình diễn bản sắc, quảng bá sản vật của đồng bào Jrai trên địa bàn.
Nhiều hoạt động hấp dẫn tại lễ hội nho và vang Ninh Thuận năm 2023

Nhiều hoạt động hấp dẫn tại lễ hội nho và vang Ninh Thuận năm 2023

(GLO)- Lễ đón Bằng công nhận của UNESCO ghi danh “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp” và Lễ hội Nho-Vang Ninh Thuận năm 2023 sẽ diễn ra từ ngày 13 đến ngày 18-6. Trong đó, lễ khai mạc được tổ chức vào lúc 20 giờ ngày 15-6 và lễ bế mạc vào lúc 20 giờ, ngày 18-6 tại Quảng trường 16 Tháng 4 (TP.Phan Rang-Tháp Chàm). 
Ngày hội văn hóa-thể thao các dân tộc thiểu số huyện Đak Pơ: Sôi nổi, giàu bản sắc

Ngày hội văn hóa-thể thao các dân tộc thiểu số huyện Đak Pơ: Sôi nổi, giàu bản sắc

(GLO)- Từ ngày 17 đến 19-5, huyện Đak Pơ tổ chức Ngày hội văn hóa-thể thao các dân tộc thiểu số (DTTS) lần thứ IV với nhiều hoạt động sôi nổi, ý nghĩa. Ngày hội là dịp để các nghệ nhân, vận động viên cùng nhau thể hiện tài năng cũng như giới thiệu, quảng bá nét đẹp văn hóa đặc trưng.
Nghệ nhân Ưu tú Rơ Châm Tih đưa văn hóa, âm nhạc Jrai ra “biển lớn”

Nghệ nhân Ưu tú Rơ Châm Tih đưa văn hóa, âm nhạc Jrai ra “biển lớn”

(GLO)- Từ khi biết chơi và chế tác các loại nhạc cụ truyền thống của đồng bào Jrai, anh Rơ Châm Tih (làng Jút 1, xã Ia Dêr, huyện Ia Grai, tỉnh Gia Lai) chưa bao giờ nghĩ đến ngày sẽ mang văn hóa, âm nhạc của dân tộc mình ra thế giới. Nhưng rồi những lời mời biểu diễn ở nhiều nước ngày càng nhiều đã giúp anh nhận thức sâu sắc về nội lực văn hóa mà bản thân được trao truyền.
Đak Đoa lưu giữ 106 bộ cồng chiêng

Đak Đoa lưu giữ 106 bộ cồng chiêng

(GLO)- Huyện Đak Đoa (tỉnh Gia Lai) hiện có khoảng 106 bộ cồng chiêng được lưu giữ trong dân và cộng đồng thôn, làng; đồng thời, duy trì hoạt động của 79 đội cồng chiêng. Công tác gìn giữ, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc được cấp ủy, chính quyền và người dân địa phương đặc biệt quan tâm.
Mô hình nào cho hoạt động văn hóa dân gian?

Mô hình nào cho hoạt động văn hóa dân gian?

(GLO)- Văn hóa không có cao hơn hay thấp hơn, không có hay hơn hay dở hơn, mà chỉ có sự khác nhau. Đây là nguyên tắc bất di bất dịch, được tất cả mọi người thừa nhận. Do đó, việc tổ chức thi, chấm điểm các sinh hoạt dân gian như đã diễn ra trong thời gian qua gặp những vướng mắc, bất cập cũng là điều dễ hiểu.
Dân làng Đê Chơ Gang chung tay bảo tồn nhà sàn truyền thống

Dân làng Đê Chơ Gang chung tay bảo tồn nhà sàn truyền thống

(GLO)- Chúng tôi vừa đến thăm làng Đê Chơ Gang (xã Phú An, huyện Đak Pơ, tỉnh Gia Lai). Đây là ngôi làng gắn bó với anh Hai Trầu (Nguyễn Nhạc), nơi có Di tích quốc gia đặc biệt-Hòn đá ông Nhạc. Điều khiến chúng tôi ấn tượng chính là việc người dân nơi đây vẫn giữ được rất nhiều nếp nhà sàn truyền thống và thường giúp nhau làm nhà sàn.
Tục “nối dây” của người Jrai xưa

Tục “nối dây” của người Jrai xưa

(GLO)- Không riêng người Jrai, nhiều dân tộc ít người ở khu vực Trường Sơn-Tây Nguyên, rộng ra cả trên thế giới, những tộc người theo chế độ mẫu hệ cũng có lệ tục này. Theo nhà dân tộc học Jacques Dournes, tục “nối dây” mục đích là nhằm tăng cường các mối liên kết trong dòng họ, bảo tồn gia đình, giảm thiểu rủi ro và sự phân tán tài sản trong bối cảnh xã hội mà cuộc sống con người luôn hướng tới các mối quan hệ liên minh để bảo tồn cuộc sống của mình.
Dân làng Jrăng Krăi cúng nhà rông mới

Dân làng Jrăng Krăi cúng nhà rông mới

(GLO)- Ngày 6 và 7-5, dân làng Jrăng Krăi (xã Ia Khai, huyện Ia Grai, tỉnh Gia Lai) vui mừng làm lễ cúng nhà rông mới. Lễ cúng có ý nghĩa cảm tạ và mong các thần linh sẽ tiếp tục phù hộ cho dân làng khỏe mạnh, bình an khi về sinh hoạt trong ngôi nhà rông mới.
Nghệ sĩ đa tài ở Ó Kly

Nghệ sĩ đa tài ở Ó Kly

(GLO)- Âm nhạc dường như đã có sẵn trong dòng máu của nghệ sĩ đa tài Rơ Châm Luih (làng Ó Kly, xã Ia Tôr, huyện Chư Prông). Năm 2017, ông được cộng đồng công nhận nhờ tài năng chỉnh chiêng. Ngoài ra, ông còn có thể chế tác, sử dụng thành thạo nhiều loại nhạc cụ dân tộc ở trình độ và kỹ thuật điêu luyện.
“Bóng hồng di sản”

“Bóng hồng di sản”

(GLO)- Trong sinh hoạt diễn tấu cồng chiêng của đồng bào Bahnar, Jrai ở Tây Nguyên, phụ nữ thường chỉ tham gia đội hình múa xoang, các vị trí còn lại đều do nam giới đảm nhận. Tuy nhiên, những năm gần đây, cùng với sự xuất hiện ngày càng nhiều các đội chiêng nữ, một số buôn làng cũng xuất hiện các tay trống và pơtual (múa hề) nữ. Những “bóng hồng di sản” này tạo nên sự khác lạ, góp phần bảo tồn cồng chiêng đầy sáng tạo và mới mẻ.