Trong đời sống tâm linh của đồng bào dân tộc thiểu số luôn tồn tại các vị thần linh che chở, phù hộ cho dân làng, trong đó có thần Yạ Pôm. Trong tiếng Jrai, “Yạ” có nghĩa là bà, “Pôm” có nghĩa là bụi rậm. Yạ Pôm được ví như nữ thần, không ai nhìn thấy.
Chính vì khả năng tàng hình của mình, Yạ Pôm giúp dân làng đánh đuổi giặc ngoại xâm, xua đuổi tà ma, diệt trừ dịch bệnh. Đây cũng là vị nữ thần duy nhất trong thế giới đa thần của người Jrai bên bờ sông Ba.
Để tưởng nhớ đến công lao của Yạ Pôm, hàng năm, vào khoảng tháng 2 hoặc tháng 3 âm lịch, trước lễ cúng bến nước 1 tuần, người dân thôn Sô Ma Hang A đều tổ chức lễ cúng Yạ Pôm ngay khu vực cổng làng, hướng mặt về phía bờ sông. Tuy nhiên, do ảnh hưởng bởi dịch Covid-19 cùng một số lý do khác, lễ cúng bị gián đoạn một thời gian dài.
Với mục đích bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số địa phương, vừa qua, UBND xã Ia Peng phối hợp với buôn Sô Ma Hang A tổ chức phục dựng lễ cúng Yạ Pôm.
Lễ vật gồm 1 con gà trống tơ, 1 ghè rượu, 1 mô hình Yạ Pôm làm bằng rơm và 1 chuỗi nghệ đen thái mỏng treo trên 3 cây tre dựng thành khung tượng trưng cho cổng vào làng. Ngay từ sáng sớm, bà con và thầy cúng đã có mặt tại bãi đất trống đầu làng để dọn vệ sinh, chuẩn bị lễ cúng. Bếp lửa được nhóm lên, con gà trống tơ được thui sạch lông, mổ bụng và nướng chín tại chỗ làm vật hiến tế.
Trong khi hầu hết các lễ cúng đều không có biểu tượng của thần linh, không ai biết các vị thần có hình dạng như thế nào thì thần Yạ Pôm được người dân khắc họa rất chi tiết, kỳ công.
Hình nộm tạo thành từ rơm mới, phía trước đeo một chiếc mặt nạ làm bằng bìa carton tô than đen với ý nghĩa giúp thần lẩn tránh dễ dàng trong bóng tối. Phía sau lưng Yạ Pôm đeo một chiếc lồng gà nhỏ. Tương truyền, đây là cách Yạ Pôm ngụy trang cất giấu vũ khí đánh đuổi giặc ngoại xâm.
Trước ngực Yạ Pôm cắm một mũi tên mô phỏng cảnh bị thương khi đang chiến đấu với kẻ thù. Mô hình Yạ Pôm được gắn lên cổng làng cùng chuỗi nghệ đen như nhắc nhở người dân tưởng nhớ về một vị thần có công bảo vệ dân làng trong thời gian dài chống giặc ngoại xâm. Sự đan xen giữa 2 yếu tố thực và ảo giúp thần Yạ Pôm luôn hiện hữu trong đời sống tâm linh của người dân địa phương hàng trăm năm qua.
Khi tất cả lễ vật đã chuẩn bị xong, thầy cúng Ksor Buch bắt đầu thực hiện nghi lễ: “Hỡi thần nước, thần rừng, thần củi… Hỡi Yạ Pôm! Hôm nay, dân làng ta tụ tập về đây tổ chức cúng lễ cầu xin Yạ Pôm và các vị thần về chứng giám. Cả làng có ghè rượu, con gà, mong Yạ Pôm và các vị thần linh che chở cho bà con được mạnh khỏe, xua đuổi tà ma để thôn làng được bình yên. Hãy ban cho thanh niên trai làng sức khỏe, cường tráng; hãy ban cho các cô gái dịu dàng, nết na; để con cháu sinh sôi, nảy nở; dân làng trồng trỉa được mùa, bình an, hạnh phúc mãi đời sau…”.
Vừa đọc lời khấn, thầy cúng vừa lấy chiếc bát đồng múc nước đổ đầy ghè rượu rồi vít cần uống cạn cang rượu đầu tiên. Sau thầy cúng, lần lượt già làng, khách mời và dân làng cùng uống rượu chung vui. Ai cũng mang trong mình niềm tin rằng lòng thành của họ đã được thần linh nói chung, thần Yạ Pôm nói riêng chứng giám, tiếp nhận. Các vị thần sẽ tiếp tục chở che, phù hộ cho dân làng bình an và hạnh phúc.
Là phụ tá đắc lực của thầy cúng trong thực hiện nghi lễ, anh Rmah Khiêm-Bí thư Chi bộ kiêm Trưởng thôn Sô Ma Hang A-cho biết: Đã lâu lắm rồi thôn mới tổ chức lễ cúng Yạ Pôm. Vì vậy, trước khi lễ cúng diễn ra, thôn đã tổ chức họp dân để thông báo và huy động sự đóng góp của mọi người.
Việc lựa chọn thầy cúng cũng do dân làng bầu chọn. Ngoài biết thực hiện các lễ thức, thuộc bài cúng, chủ lễ phải là người được dân làng tin yêu, kính trọng. Trong cuộc sống, người cúng phải kiêng cữ một số điều như không ăn thịt chó, không uống rượu say…
“Đây là nghi lễ độc đáo, mang đậm màu sắc tâm linh nhằm cầu mong các vị thần, cầu mong Yạ Pôm xua đuổi tà ma, dịch bệnh, bảo vệ dân làng, bảo vệ lãnh thổ không bị kẻ thù xâm lấn. Hy vọng, sau lễ phục dựng này, những năm sau lễ cúng sẽ được tổ chức thường xuyên để con cháu biết thêm về nét đẹp trong đời sống văn hóa của dân tộc mình”-anh Khiêm chia sẻ.
Ông Siu Thiêm-Phó Chủ tịch UBND xã Ia Peng-cho hay: Lễ cúng Yạ Pôm không chỉ là nghi lễ cúng thần linh mà còn là ngày vui chung của cộng đồng dân cư; là dịp thể hiện tình đoàn kết, gắn bó giữa con người với con người.
Được sự quan tâm hỗ trợ của cấp ủy, chính quyền, bà con thôn Sô Ma Hang A đã phục dựng nguyên bản lễ cúng Yạ Pôm theo nghi lễ truyền thống của đồng bào Jrai. Thông qua việc phục dựng nghi lễ, địa phương mong muốn chung tay bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số tại chỗ.
