Chủ thể văn hóa: Yếu tố quyết định trong bảo tồn di sản

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
(GLO)- Những ngày qua, giữa rất nhiều hoạt động chào mừng ngày đất nước thống nhất, tiếng cồng chiêng, tiếng đàn trưng… vang lên từ Hội thi văn hóa-thể thao các dân tộc thiểu số toàn tỉnh lần thứ III-2019 tổ chức tại Quảng trường Đại Đoàn Kết (TP. Pleiku) có một sức hút rất riêng. Trong rất nhiều lý do để di sản văn hóa các dân tộc được bảo tồn, được chảy trong dòng chảy văn hóa của chính đồng bào, tôi quan tâm đến yếu tố nhận thức nói chung, quan niệm nói riêng của các chủ nhân đối với di sản văn hóa của cha ông. Bởi, đó chính là yếu tố có tính quyết định đến kết quả của việc bảo tồn, phát huy và quảng bá di sản.
Mai một…
Hơn 100 năm qua, vùng đất Gia Lai nói chung, văn hóa các dân tộc thiểu số nói riêng đã chịu ảnh hưởng của nhiều thể chế chính trị. Chính sách đối với văn hóa trong từng giai đoạn lịch sử đã tác động trực tiếp đến nhận thức của các dân tộc về văn hóa của dân tộc mình. Nếu như trong thời Pháp thuộc, văn hóa của các dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên bị người Pháp và các viên quan phong kiến coi là lạc hậu thì đến thời Ngô Đình Diệm (1954-1963), ngụy quyền Sài Gòn cũng đề ra hàng loạt giải pháp nhằm đồng hóa các dân tộc thiểu số với văn hóa Việt, trong đó có việc khuyến khích bãi bỏ các tập tục truyền thống. Bên cạnh những biện pháp chung, các cấp chính quyền ở địa phương còn tự đặt ra những lệ riêng. Ví dụ: Ở Đak Lak, người Ê Đê muốn vào thành phố phải mặc quần dài, áo sơ mi; còn ở Pleiku, người Jrai phải cất nhà trên nền đất như người Việt...
Hệ quả của các chính sách trên cùng những điều mắt thấy, tai nghe đã làm cho đồng bào các dân tộc Tây Nguyên bị ám ảnh rằng, phong tục, tập quán nói riêng, văn hóa cổ truyền nói chung của dân tộc mình là... lạc hậu. Tư tưởng này dần làm cho giới trẻ chỉ quan tâm đến việc học theo, bắt chước những gì mà họ cho là thuộc về xã hội văn minh và từ chối văn hóa truyền thống của ông cha.
 Các nghệ nhân trình diễn nhạc cụ tại Hội thi Văn hóa-Thể thao các dân tộc thiểu số toàn tỉnh lần thứ III-2019. Ảnh: ĐỨC THỤY
Các nghệ nhân trình diễn nhạc cụ tại Hội thi Văn hóa-Thể thao các dân tộc thiểu số toàn tỉnh lần thứ III-2019. Ảnh: Đ.T
Chúng ta cùng nhìn lại, trước khi không gian văn hóa cồng chiêng được UNESCO vinh danh (ngày 25-11-2005), những người quan tâm đến văn hóa Tây Nguyên đều dễ dàng nhận thấy nguy cơ mai một của di sản qua sự suy giảm nhanh chóng của số lượng cồng chiêng ở các tỉnh Tây Nguyên. Đó là lý do mà những năm 1980, “chảy máu cồng chiêng” trở thành cụm từ phổ biến nhất khi bàn về các giá trị văn hóa Tây Nguyên. Ở các buôn làng trên cao nguyên, mùa lễ hội tháng 3 dường như cũng “nhạt” đi khi cây cao su, cà phê ngày càng lấn át không gian của Yang Hri (thần Lúa); những chiếc giếng khoan thay dần những “giọt nước” (bến nước) tưởng sẽ trường tồn với các buôn làng...
Đầu tháng 4 vừa qua, trong chuyến khảo sát các làng Bahnar ở phía Đông Nam tỉnh, thấy tôi say sưa chụp chụp, đo đo những ngôi nhà mồ, tượng mồ truyền thống thì một thanh niên đã nói với tôi: “Ôi, nhà mồ làng mình không đẹp đâu, chị sang làng Bi Yông ấy, nhà mồ ở bên đó mới đẹp”. Khi sang đến nơi thì tôi đã hiểu, quan niệm của các bạn trẻ trong vùng hiện nay về một ngôi nhà mồ đẹp phải là: những ngôi mộ được chụp lên bằng những cái nắp bê tông ốp gạch màu, như những ngôi mộ của người Kinh trong vùng, thay cho những mái đan bằng tre nứa sặc sỡ sắc màu; những cột thiêng, tượng nhà mồ… Điều này làm tôi giật mình lo ngại. Chỉ ít năm nữa thôi, nếu quan niệm của bạn trẻ trên là phổ biến thì khi quay lại đây, lúc điều kiện kinh tế của bà con khá lên, dân làng này cũng sẽ thuê các thợ hồ người Kinh làm cho những ngôi mộ bê tông ốp gạch, lô nhô giữa một vùng chói nắng.
…Và hồi sinh
Kinh nghiệm từ các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa cồng chiêng cho thấy, sau gần 15 năm được UNESCO ghi vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, di sản văn hóa cồng chiêng đã “hồi sinh”. Ngày nay, đến buôn làng nào ở Gia Lai, nếu yêu cầu được xem trình diễn cồng chiêng, du khách cũng sẽ được đáp ứng; cồng chiêng hiện không chỉ thân thuộc với người già, mà nhiều thanh-thiếu niên Jrai, Bahnar cũng rất hứng thú với nó. Trong các liên hoan, hội thi, ta không khó để bắt gặp những đội chiêng nhí. Ở đó, có những bé trai 5-7 tuổi say sưa đánh cồng chiêng, hóa thân vào các nhân vật hóa trang, những bé gái cùng trang lứa uyển chuyển trong vòng xoang… với vẻ tự hào hiện rõ trên nét mặt. Số lượng cồng chiêng chẳng những không còn giảm nhanh như những thập niên trước, mà tăng từ con số 5.117 bộ (năm 2004) lên 5.655 bộ (năm 2008).
Ông Rơ Lan Hieo-phụ tá Vua Lửa đời thứ 14 (bìa phải)-thực hiện nghi lễ cúng cầu mưa của Yang Pơtao Apuih. Nghi lễ này đã được Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Ảnh: Đ.T
Ông Rơ Lan Hieo-phụ tá Vua Lửa đời thứ 14 (bìa phải)-thực hiện nghi lễ cúng cầu mưa của Yang Pơtao Apuih. Nghi lễ này đã được Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Ảnh: Đ.T
Những điều đó không tự nhiên đến, mà là kết quả chuyển biến trong hàng chục năm qua, từ sự bền bỉ của các nhà hoạt động văn hóa, các cấp chính quyền, các đoàn thể với những hoạt động như: khôi phục các lễ hội truyền thống, khôi phục các đội cồng chiêng ở chính cộng đồng, tổ chức các hoạt động giao lưu, liên hoan từ xã, huyện, tỉnh đến festival cồng chiêng khu vực, quốc tế. Nhiều đội cồng chiêng Tây Nguyên đã “mang chuông đi đánh nước người” làm cho tiếng chiêng Tây Nguyên vang lên tận đất Mỹ, đất Hàn… Việc cồng chiêng Tây Nguyên được thế giới trầm trồ, các kênh truyền thông liên tục quan tâm… đã đem lại nhận thức mới về di sản cho chính các chủ nhân, đặc biệt là làm thay đổi nhận thức trong lớp trẻ, làm cho họ biết yêu, biết trân trọng những tài sản vật chất và tinh thần vô giá từ các thế hệ đi trước trao truyền.
Lịch sử và thực tiễn trong những năm qua trên chính vùng đất này đã minh chứng: Khi lòng tự hào dân tộc được khơi nguồn, tình yêu với văn hóa dân tộc được nuôi dưỡng thường xuyên, những nhận thức lệch lạc về giá trị văn hóa được quan tâm uốn nắn… sẽ giúp đồng bào các dân tộc nói chung, lớp trẻ người dân tộc thiểu số nói riêng biết tự hào về di sản của ông cha. Đó là con đường ngắn nhất, bền vững nhất đưa di sản văn hóa của các dân tộc thiểu số về với cộng đồng; để di sản được các chủ nhân trân trọng, giữ gìn, phát huy và quảng bá.
 NGUYỄN THỊ KIM VÂN

Có thể bạn quan tâm

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

Sáp nhập đơn vị hành chính gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa

(GLO)- Thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị là yêu cầu mang tính sống còn của đất nước trước vận hội phát triển mới. Trong đó, sắp xếp các đơn vị hành chính cấp tỉnh, cấp xã để xây dựng mô hình chính quyền 2 cấp đang được dư luận hết sức quan tâm.

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

(GLO)- Thần Bạch Mã (hay còn gọi là Thái giám Bạch Mã, Bạch Mã Thái giám) là vị thần có ảnh hưởng lớn trong đời sống tín ngưỡng dân gian ở vùng Tây Sơn Thượng đạo. Hiện nay, một số đình tại thị xã An Khê còn duy trì việc thờ cúng và gìn giữ sắc phong vua ban cho vị thần này.

'Bảo hiểm' cho di sản

'Bảo hiểm' cho di sản

Tại lễ công bố các di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và quyết định xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố tại TPHCM vào cuối tháng 3 vừa qua, Công ty CP Tư vấn Cảng - kỹ thuật biển (Portcoast) đã trao tặng toàn bộ sản phẩm số hóa của Nhà hát Thành phố cho Trung tâm Nghệ thuật TPHCM.

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

Vua Lửa: Huyền thoại và hiện thực

(GLO)- Chuyện về các Pơtao Apui (Vua Lửa) sở hữu gươm thần có quyền năng hô mưa gọi gió không chỉ là huyền thoại mà gắn với dòng chảy văn hóa, lịch sử của người Jrai ở thung lũng Ayun Hạ (huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai) suốt nhiều thế kỷ qua.

Những người thầm lặng chăm lo việc làng

Những người thầm lặng chăm lo việc làng

(GLO)- Không chế độ phụ cấp, bổng lộc nhưng nhiều năm qua, các cụ từ, bà vãi trong đội hậu cần, ban nghi lễ tại các đình, miếu trên địa bàn thị xã An Khê vẫn thầm lặng, miệt mài với công việc. Sự tự nguyện ấy xuất phát từ tâm huyết dành cho văn hóa, di sản của cha ông.

Tùy theo điều kiện của từng gia đình để chuẩn bị quy mô lễ cúng lớn hay nhỏ

Gia Lai: Độc đáo lễ thổi tai của người Jrai

(GLO)- Nằm trong chuỗi các hoạt động Lễ cầu mưa Yang Pơtao Apui huyện Phú Thiện năm 2025, sáng 27-3, tại xã Ia Yeng đã diễn ra lễ thổi tai của người Jrai. Nghi lễ được tái hiện rõ nét giúp du khách hiểu được ý nghĩa văn hóa tâm linh trong đời sống của người Jrai nơi đây.

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

(GLO)- Trên đời có thực sự tồn tại những con người có quyền năng hô mưa gọi gió? Chính hiện thực và truyền thuyết hư ảo đan cài vào nhau khiến lễ cầu mưa của Yang Pơtao Apui ở thung lũng Ayun Hạ trở thành một hiện tượng đặc biệt, hấp dẫn bởi sự linh thiêng, huyền bí.

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

(GLO)- Đền thờ Hai Bà Trưng là di tích quốc gia đặc biệt, tọa lạc tại thôn Hạ Lôi, xã Mê Linh, huyện Mê Linh, TP. Hà Nội. Đây cũng là quê hương của Hai Bà Trưng-những nữ tướng anh hùng đã nổi dậy chống quân xâm lược nhà Hán.

Lễ Tế Xuân tại đình làng An Mỹ

Lễ Tế Xuân tại đình làng An Mỹ

(GLO)- Ngày 9-3, tại đình làng An Mỹ (thôn 2, xã An Phú, TP. Pleiku, tỉnh Gia Lai) diễn ra lễ cúng đình với các nghi thức long trọng tưởng nhớ công ơn của các vị tiền hiền có công khai hoang mở đất, lập làng và cầu quốc thái dân an.