Ukraine gióng hồi chuông cảnh báo
Ngày 30-9, phát biểu trong thông điệp quốc gia, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky cảnh báo tình hình tại nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia đang ở mức “nguy cấp”. Ông cho biết một trong những máy phát điện diesel dự phòng đã bị trục trặc, trong khi cơ sở vẫn phải duy trì hệ thống làm mát và an toàn quan trọng nhờ nguồn điện khẩn cấp. “Đã 7 ngày trôi qua. Chưa từng có chuyện như vậy trước đây. Tình hình đang rất nguy cấp”-ông Zelensky nhấn mạnh.
Zaporizhzhia nằm bên bờ sông Dnipro gần thành phố Enerhodar, từng cung cấp khoảng 20% sản lượng điện của Ukraine trước chiến sự. Hiện tại, 6 lò phản ứng đã bị ngừng hoạt động kể từ sau khi Nga kiểm soát khu vực vào tháng 3-2022, nhưng chúng vẫn cần điện để bảo đảm hệ thống làm mát, tránh nguy cơ tan chảy lõi hạt nhân.
Kiev cáo buộc Moscow “cố tình cản trở” việc sửa chữa đường dây điện bằng các cuộc không kích, trong khi Nga khẳng định chính Ukraine tấn công vào cơ sở này, gây gián đoạn nguồn điện. Từ đầu xung đột, cả hai bên nhiều lần đổ lỗi cho nhau về các vụ pháo kích và sự cố quanh nhà máy.
Điểm nóng giữa giao tranh và những toan tính chính trị
Zaporizhzhia không chỉ là cơ sở năng lượng then chốt, mà còn trở thành “lá bài mặc cả” trong bàn cờ chiến lược giữa Nga và Ukraine. Kể từ khi Moscow tuyên bố sáp nhập tỉnh Zaporizhia cùng 3 vùng lãnh thổ khác vào tháng 9-2022, nhà máy này được Nga coi là “tài sản quốc gia”. Ngược lại, Kiev kiên quyết yêu cầu đưa cơ sở trở lại quyền kiểm soát của mình.
Theo Reuters, dù các lò phản ứng đã tắt máy, Zaporizhzhia vẫn cần dòng điện ổn định để duy trì hệ thống làm mát. Các máy phát điện diesel dự phòng chỉ được thiết kế vận hành trong vài ngày. Việc phải phụ thuộc vào chúng suốt một tuần liên tiếp đã khiến giới chuyên gia lo ngại về một “Chernobyl mới” nếu điện hoàn toàn bị cắt.
Ngoài khía cạnh kỹ thuật, Zaporizhzhia còn bị kéo vào tranh chấp chính trị quốc tế. Trong cuộc gặp với Tổng thống Zelensky hồi tháng 3-2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump từng gợi ý Washington có thể tham gia vận hành, thậm chí “sở hữu” nhà máy để đảm bảo an toàn. Nga lập tức bác bỏ, nhấn mạnh cơ sở này thuộc quyền sở hữu của Moscow và không thể chuyển giao.
Từ nhiều tháng nay, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) liên tục cảnh báo rủi ro tại Zaporizhzhia. Các đoàn thanh sát quốc tế thường xuyên bị cản trở tiếp cận do giao tranh, trong khi nhân sự vận hành tại chỗ thiếu hụt nghiêm trọng. Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi nhiều lần kêu gọi lập vùng phi quân sự quanh nhà máy, song cả Nga và Ukraine đều chưa chấp nhận.
Nguy cơ lan rộng và yêu cầu giải pháp quốc tế
Theo IAEA ngày 30-9, bất kỳ sự cố hạt nhân nào tại Zaporizhzhia đều có nguy cơ vượt ngoài biên giới Ukraine, tác động đến cả châu Âu. Khác với Chernobyl năm 1986 khi sự cố lan rộng phóng xạ khắp lục địa, tình hình hiện nay còn phức tạp hơn vì diễn ra ngay giữa một cuộc chiến, nơi trách nhiệm an toàn bị chính trị hóa.
Chính quyền Kiev cảnh báo, việc gián đoạn nguồn điện kéo dài sẽ biến nhà máy thành “quả bom hẹn giờ”. Trong khi đó, Nga lại coi Zaporizhzhia như công cụ để khẳng định quyền kiểm soát vùng lãnh thổ sáp nhập. Điều này biến cơ sở hạt nhân thành một trong những điểm nóng nguy hiểm nhất của cuộc xung đột.
Các chuyên gia năng lượng quốc tế nhận định, Zaporizhzhia có thể đóng vai trò “lá bài” trong đàm phán hòa bình. Nếu được kiểm soát bởi một bên, nhà máy không chỉ là nguồn năng lượng mà còn là đòn bẩy chính trị. Trường hợp Mỹ hoặc một tổ chức quốc tế tham gia quản lý, như gợi ý từ phía Washington, có thể mở ra cơ hội giảm thiểu rủi ro, nhưng cũng đối diện phản ứng gay gắt từ Moscow.
Trong bối cảnh đó, yêu cầu lập hành lang an toàn quanh nhà máy tiếp tục được đặt ra. Liên minh châu Âu và NATO đã nhiều lần kêu gọi, song thực tế chiến sự tại Zaporizhia khiến nguy cơ va chạm quân sự quanh nhà máy càng lớn.
Một “bóng mây hạt nhân” lơ lửng trên châu Âu
Tình trạng mất điện kéo dài tại Zaporizhzhia một lần nữa cho thấy sự mong manh của hệ thống an ninh hạt nhân khi bị đặt trong chiến tranh. Đây không chỉ là thách thức kỹ thuật, mà còn phản ánh sự bất lực của cộng đồng quốc tế trước một rủi ro có thể hủy hoại toàn bộ lục địa.
Cảnh báo của ông Zelensky rằng “mối đe dọa này dành cho tất cả mọi người” không phải là lời nói cường điệu. Trong kịch bản xấu nhất, một sự cố tan chảy lò phản ứng sẽ phát tán phóng xạ sang các quốc gia láng giềng, tác động đến cả chuỗi cung ứng thực phẩm, nguồn nước và sức khỏe cộng đồng.
Zaporizhzhia hiện là biểu tượng của tính dễ tổn thương trong xung đột Nga-Ukraine: nơi năng lượng, an ninh và chính trị đan xen, và bất kỳ sai sót nào cũng có thể biến thành thảm họa toàn cầu. Việc nhà máy rơi vào tình trạng nguy cấp không chỉ là hồi chuông cảnh báo cho Kiev hay Moscow, mà còn cho cả thế giới về nhu cầu cấp bách của một giải pháp quốc tế, trước khi quá muộn.
