Lời nói vần: Nét văn hóa độc đáo của các dân tộc Tây Nguyên

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
(GLO)- Trong lĩnh vực văn học dân gian, các dân tộc Tây Nguyên đã tích lũy một kho tàng đồ sộ về ca dao, tục ngữ, thành ngữ, truyện cổ, truyền thuyết, thần thoại, sử thi, luật tục, lời khấn thần trong nghi lễ... Các loại hình văn học dân gian này đều thể hiện, chuyển tải bằng lời nói vần, thông qua hình thức ứng khẩu, truyền miệng, có vần điệu nên rất dễ nhớ và dễ đi vào lòng người.
Thuật ngữ “lời nói vần” được các nhà nghiên cứu sử dụng gần đây. Người thì gọi là “câu nói vần”, người thì gọi “lời nói vần”, người thì cho là “lối nói vần điệu”, “cách nói vần điệu… Không chỉ dùng tên gọi, nhiều người còn cho rằng lời nói vần là một “thể loại văn học” hay “ngôn ngữ nghệ thuật đặc biệt”…
Hầu hết các thể loại văn học dân gian Tây Nguyên như: truyện cổ, sử thi, câu đố, dân ca... đều có lời nói vần. Tùy theo từng thể loại mà lời nói vần xuất hiện ít hoặc nhiều và cách thể hiện của chúng trong mỗi thể loại cũng khác nhau. Lời nói vần chính là chất liệu làm nên sử thi Tây Nguyên. Người kể chuyện và người nghe say sưa từ đêm này sang đêm khác “càng kể càng hay, càng kể càng dài” vì họ thuộc nhiều câu nói vần, lúc thì kể, khi thì ngâm ngợi. Nó là câu chuyện về quá trình lập làng, nhân vật anh hùng, về đời sống, lễ hội của người xưa. Lời nói vần nhẹ nhàng dẫn dắt người nghe vào từng câu chuyện với chủ đích góp phần giáo dục nhân cách, lối sống, bồi dưỡng tri thức cho con cháu đời sau. Nó chứa đựng những tri thức và kinh nghiệm sống cùng những vốn liếng văn hóa được sáng tạo và tích lũy từ lâu đời. Đó là những chuẩn mực trong mối quan hệ xã hội, lời khuyên răn, giáo dục người đời, cách đối nhân xử thế, tình yêu, hôn nhân và gia đình và những kinh nghiệm, hiểu biết sâu sắc của con người trong lao động sản xuất, thời tiết, mùa màng…
Những công trình nghiên cứu, sưu tầm lời nói vần của các dân tộc Tây Nguyên. Ảnh: Tấn Vịnh
Những công trình nghiên cứu, sưu tầm lời nói vần của các dân tộc Tây Nguyên. Ảnh: Tấn Vịnh
Đối với đồng bào Tây Nguyên, lời nói vần là kho tàng tri thức dân gian. Câu vần trong sử thi thường cô đọng, có thể lặp đi lặp lại theo trường đoạn, ngữ cảnh nên không gây nhàm chán mà lại thêm thấm sâu vào lòng người. Những nhân vật trong sử thi như: Đam San, Xinh Nhã, Tiăng, Yang... thường được xem như hình mẫu lý tưởng để dân làng noi theo. Lời nói vần cũng là phương tiện lưu truyền tri thức dân gian về cuộc sống mưu sinh. Lời nói vần tạo ra nhịp điệu, có âm sắc nên nó cũng được dùng phổ biến trong dân ca, lời hát đối đáp tỏ tình đôi lứa và bài hát ru con. Khúc ca xao xuyến của bạn tình hay lời hát ru ngọt ngào, êm ái của người mẹ là dưỡng chất tinh túy nuôi lớn tâm hồn mỗi người. Những ca từ mộc mạc và nốt nhạc từ tre nứa, quả bầu khô làm lay động trái tim bao thế hệ. Ông bà, cha mẹ và các vị già làng mượn khúc dân ca, lời nói vần để giáo dục, khuyên nhủ con cháu. Những người già vừa làm công việc của mình vừa kể chuyện cổ tích, sử thi cho lớp trẻ. Mỗi buổi kể một câu chuyện cổ tích. Thanh niên nào đã được nghe câu chuyện mà người lớn vừa kể thì lúc ra rẫy thử kể lại, sai chỗ nào thì cha mẹ và người lớn nhắc thêm. Buổi tối, người già đọc những câu vần trong vốn ca dao, tục ngữ, luật tục, sử thi và dạy thuộc lòng cho con cháu. Ban ngày đi làm rẫy hoặc đi chăn thả gia súc, thanh niên đọc thử những câu vần đã nghe hôm trước cho người lớn nghe. Nếu quên câu nào thì người lớn nhắc lại và thuộc luôn trong ngày.
Bên cạnh nghiên cứu, sưu tầm sử thi Tây Nguyên, các nhà folklore học đã quan tâm khám phá kho tàng lời nói vần của các dân tộc, qua đó khẳng định hình thức diễn đạt, nghệ thuật ngôn từ của các thể loại văn học dân gian Tây Nguyên đều dựa vào “chất liệu” của lời nói vần.
Lời nói vần của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên có một “trữ lượng” khá phong phú. Mỗi dân tộc có đến hàng ngàn, hàng vạn câu nói vần. Lời nói vần là tiếng lòng, giọng nói của cha ông để lại, là báu vật ngàn đời của các dân tộc Tây Nguyên. Chính vì những giá trị nhiều mặt, sử thi Tây Nguyên đã được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2017. Lời nói vần (Nao m’pring) của dân tộc M’Nông cũng đã ghi vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2020. Lời nói vần rất cần được sưu tầm, nghiên cứu, tuyển chọn để đưa vào giảng dạy song ngữ trong các trường phổ thông vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Qua đó có thể giúp giữ được ngôn ngữ của từng tộc người, sự tinh túy trong lời ăn tiếng nói của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên.
TẤN VỊNH

Có thể bạn quan tâm

Người kể chuyện làng mình

Người kể chuyện làng mình

(GLO)- Không chỉ ghi dấu ấn bởi là một trong số ít nữ họa sĩ ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên theo đuổi và thành công với dòng tranh sơn mài, nữ họa sĩ Hồ Thị Xuân Thu còn là người kể chuyện buôn làng thật tài tình bằng ngôn ngữ hội họa.

Nữ họa sĩ ba miền hội ngộ phố Núi

Nữ họa sĩ ba miền hội ngộ phố Núi

(GLO)- Những ngày này, công tác chuẩn bị cho triển lãm “Về miền đất đỏ” của các nữ họa sĩ Bắc - Trung - Nam đang được gấp rút triển khai nhằm kịp ra mắt đông đảo công chúng yêu nghệ thuật vào ngày 20-10, đúng dịp kỷ niệm 95 năm Ngày Phụ nữ Việt Nam.

“Ung dung thanh thản giữa mây trời”

“Ung dung thanh thản giữa mây trời”

(GLO)- Tôi mượn câu thơ “Ung dung thanh thản giữa mây trời” trong bài mở đầu tập “Vân không” để giới thiệu tập thơ mới của Ngô Thanh Vân. “Vân không” ghi dấu sự trở lại của nữ thi sĩ sau 8 năm chị không xuất bản cuốn sách nào về thơ.

Nhà thơ Ngô Thanh Vân: Đường văn chạm vào trái tim, thành tình yêu biết hát

Nhà thơ Ngô Thanh Vân: Đường văn chạm vào trái tim, thành tình yêu biết hát

(GLO)- Hơn 20 năm nuôi mộng văn chương, nhà thơ Ngô Thanh Vân đã trình làng 5 tập thơ, 2 tập truyện ngắn, 2 tập tản văn. Với chị, khi đường văn chạm vào trái tim sẽ trở thành tình yêu biết hát bởi mong muốn của người viết là được đồng hành với bạn đọc bằng những điều bình dị, chân thành nhất.

Thắp lên lời thơ quê xứ

Thắp lên lời thơ quê xứ

(GLO)- Giữa thời đại ngổn ngang những thanh âm đô thị, giữa nhịp sống hối hả dễ bào mòn gốc rễ bản thể, tập thơ Cồn quê xứ (NXB Hội Nhà văn, 2025) vừa ra mắt bạn đọc đầu tháng 7-2025 như một vọng âm dịu dàng từ đất mẹ, khiến ta như lắng lại...

Giải mã 'năm số 9'

Giải mã 'năm số 9'

Trào lưu “năm số 9” hay "năm thế giới số 9" bùng nổ trong ngày 9/9. Không chỉ nhiều bạn trẻ hưởng ứng, chia sẻ những bài học, chiêm nghiệm của bản thân mà nhiều nghệ sĩ Việt cũng hưởng ứng.

Dấu ấn nhiếp ảnh trẻ ở sân chơi quốc gia

Dấu ấn nhiếp ảnh trẻ ở sân chơi quốc gia

(GLO)- Tham gia Festival Nhiếp ảnh trẻ năm 2025, các tay máy Gia Lai đã đạt giải thưởng cao hoặc có tác phẩm được chọn triển lãm, củng cố kỳ vọng về lứa nghệ sĩ kế thừa với tố chất trẻ trung, tư duy nhanh nhạy và cực kỳ nghiêm túc trong sáng tạo nghệ thuật.

Hòa tiếng cồng chiêng vang vọng đại ngàn

Hòa tiếng cồng chiêng vang vọng đại ngàn

(GLO)- Cồng chiêng của người Jrai và người Bahnar cùng sinh sống trên mảnh đất Gia Lai đã hòa quyện trong mạch nguồn chung của bản sắc-niềm tự hào văn hóa truyền thống. Tiếng cồng chiêng nối liền con người với đất trời, gắn kết bền chặt cộng đồng nơi rừng núi.

null