Một số nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng đây không chỉ là một cuộc “hồi sinh” mang tính hoài niệm, xu hướng này còn phản ánh khát vọng của người Việt trong việc tìm lại bản sắc truyền thống giữa thời đại toàn cầu hóa.
Giới trẻ hoài cổ
Chưa đến Rằm tháng Tám nhưng không khí lễ hội đã tràn ngập các phố Hàng Mã, Hàng Lược (Hà Nội). Những chiếc đèn kéo quân, đèn ông sao, đèn cá chép giấy bóng kính ken dày trên các sạp hàng, xen lẫn mặt nạ giấy bồi và trống cơm.
Theo thống kê của ông Lâm, một tiểu thương trên phố Hàng Mã, năm nay có tới 90% sản phẩm bày bán tại các cửa hàng là đồ chơi thủ công truyền thống làm từ tre, giấy, gỗ, thay cho đồ nhựa nhập khẩu vốn từng “thống trị” các gian hàng chỉ vài năm trước.
Giá cả cũng rất đa dạng: đèn ông sao dao động 10.000 – 100.000 đồng, mặt nạ giấy bồi 30.000 – 50.000 đồng, trống từ 40.000 đồng trở lên, đầu lân từ 150.000 đồng đến cả triệu đồng cho những mẫu tinh xảo. Sức mua năm nay tăng khoảng 30% so với cùng kỳ năm ngoái, và đồ chơi dân gian đang được “săn đón” trở lại.
Chưa hết, những gian hàng đồ chơi truyền thống trên phố cổ còn trở thành phông nền lý tưởng để giới trẻ check-in. Giữa sắc màu rực rỡ của đèn ông sao, đèn cá chép, mặt nạ giấy bồi, số lượng người xếp hàng để chụp ảnh có thể so với “những ngày trước A80”, ông Lâm hóm hỉnh tổng kết.
“Tôi đi Hàng Mã mua một chiếc mặt nạ giấy bồi, đơn giản thôi nhưng lại thấy nó có hồn hơn hẳn những món đồ nhựa sáng đèn. Khi mang về treo trong phòng, tôi có cảm giác như mình giữ lại được một phần tuổi thơ của cha mẹ. Trung thu nhờ thế mà trở nên ấm áp hơn” Hoàng Linh (21 tuổi, Hà Nội) chia sẻ.
Để đáp ứng nhu cầu tự tay làm đồ chơi của nhiều người, các cửa hàng còn bày bán giấy bóng kính, nan tre, hồ dán… đủ một combo cho khách tự chế tác. Một số cơ sở dạy làm đồ thủ công cũng đẩy mạnh dịch vụ này.
Chị Hà Hương (thủ một cơ sở dạy làm đồ thủ công ở Hà Nội) cho biết: “Từ rằm tháng Bảy đã có khách lác đác đăng ký, vào cuối tuần thì hôm nào chỗ chúng tôi cũng kín lịch. Người lớn mang theo trẻ con đến học làm đèn lồng, người trẻ cũng thích tự mày mò làm đồ chơi Trung thu”.
Tình hình tương tự diễn ra ở các lớp học làm bánh nướng, bánh dẻo. Chị Xuân Hòa (Hà Nội) có thâm niên mở lớp dạy làm bánh Trung thu 5 năm nay cho biết: “Học viên chủ yếu là dân văn phòng. Họ muốn học làm bánh để tặng bạn bè, người thân. Cũng có một số người muốn kinh doanh.
Bánh thủ công thì giá thường đắt hơn bánh tiệm khoảng 30-40% nhưng vì nguyên liệu tươi mới, và tính chất “thủ công” nên vẫn được chào đón”.
“Một trong những nguyên nhân chính khiến xu hướng này trở nên mạnh mẽ là sự thay đổi trong quan niệm về giá trị văn hóa. Thế hệ trẻ lớn lên trong nhịp sống công nghệ và toàn cầu hóa, đã quen với những món đồ chơi hiện đại, đèn led đa sắc màu hay đồ trang trí nhập khẩu. Nhưng chính vì sự bão hòa đó, họ lại cảm thấy tò mò và hứng thú với những sản phẩm thủ công, bởi chúng mang tính nguyên bản và gắn liền với ký ức văn hóa dân tộc.
Hình ảnh các bạn trẻ diện áo dài cách tân, váy truyền thống rồi tạo dáng bên gian hàng đèn ông sao, mặt nạ giấy bồi để check-in trên mạng xã hội không còn xa lạ. Những tấm ảnh này nhanh chóng lan tỏa, tạo thành trào lưu, thành tuyên ngôn thẩm mỹ”, nhà nghiên cứu Lê Quang Ngọc (Viện Nghiên cứu Bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc) phân tích.
Sự nhập cuộc của nghệ sĩ và không gian nghệ thuật
Không chỉ dừng lại ở chợ phố, một số nghệ sĩ và tổ chức văn hóa đã chủ động “hồi sinh” Trung thu xưa theo cách riêng. Kịp bắt trend, nghệ sĩ Đoàn Thái Cúc Hương đã ra mắt triển lãm “Lãm” kéo dài từ Hà Nội đến TP.HCM trong thời gian gần 1 tháng.
Hơn 80 chiếc đèn Trung thu giấy dó được phục dựng bằng tre, mây, giấy dó và màu tự nhiên từ đất, mang lại cảm giác mộc mạc nhưng tinh tế, gợi nhớ ký ức xưa xa, đồng thời nhấn mạnh vào tiêu chí bền vững.
Những chiếc đèn cá chép, bướm, bọ ngựa tái hiện hình ảnh quen thuộc trong văn hóa dân gian khiến người xem có thể tiếp cận Trung thu như một trải nghiệm thẩm mỹ.
Nhiều người trẻ, đặc biệt là tầng lớp trung lưu thành thị, sẵn sàng chi vài trăm nghìn đến cả triệu đồng để sở hữu một sản phẩm thủ công độc bản. Đức Anh (25 tuổi) chia sẻ: “Nhiều người hỏi tôi bỏ tiền triệu để mua một cái đèn Trung thu về làm gì. Tôi bảo để chơi, để trưng bày, để chụp ảnh và để trang trí nhà cửa.
Tôi cho rằng dạng tiêu dùng dựa trên giá trị biểu tượng (trong đó tính văn hóa và tinh thần được coi trọng hơn giá trị sử dụng thông thường) đang ngày càng phổ biến trong đời sống thành thị Việt Nam”.
Trước đó, dự án “Tinh quang hội nguyệt” của nhóm Dragon Sigma cũng nhận được sự quan tâm rộng rãi của công chúng yêu nghệ thuật. Họa sĩ Phạm Khắc Thắng, thủ lĩnh của nhóm chia sẻ rằng anh muốn sơn mài không chỉ tồn tại trong bảo tàng hay phòng triển lãm mà còn hiện diện trong từng chiếc mặt nạ, từng chiếc đèn kéo quân, để giới trẻ hình dung về Trung thu là sẽ hình dung đến một cái gì long lanh, sống động.
Hay là họa sĩ Nguyễn Quốc Thắng với tác phẩm “Rước đèn cá chép” tại triển lãm “Chơi” cũng gây ấn tượng thị giác mạnh. Anh sử dụng bột màu trên giấy dó, giấy báo cũ để tái hiện cảnh trẻ nhỏ rước đèn, múa lân, phá cỗ đêm rằm.
Sự kết hợp giữa chất liệu mộc mạc và hình ảnh gắn liền với tuổi thơ đã khiến tác phẩm trở thành điểm nhấn cho người xem, đặc biệt là những bạn trẻ tìm kiếm sự kết nối giữa hiện tại và quá khứ.
Từ trung tuần tháng Bảy đến nay, không khí Trung thu đã lan tỏa khắp Hà Nội với hàng loạt sự kiện diễn ra tại khu phố cổ, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Hồ Văn – Quốc Tử Giám, Trung tâm triển lãm văn hóa nghệ thuật Hoa Lư... Trong những ngày này, các nghệ nhân làm đồ chơi truyền thống gần như không có thời gian nghỉ ngơi, liên tục di chuyển từ sự kiện này sang sự kiện khác để trình diễn tay nghề và giao lưu với công chúng.
Song song với các triển lãm, nhiều làng nghề cũng đang tìm lại chỗ đứng của mình. Ở làng Hảo, tỉnh Hưng Yên, mặt nạ giấy bồi và đầu sư tử được làm thủ công từ giấy tái chế, hồ bột sắn, màu vẽ truyền thống vẫn bền bỉ hiện diện, bất chấp sự cạnh tranh của đồ chơi công nghiệp. Nghệ nhân bắt đầu sản xuất từ 2–3 tháng trước Tết Trung thu, mỗi chiếc mặt nạ đều được hoàn thiện qua nhiều công đoạn, từ phết hồ, phơi nắng cho đến vẽ chi tiết.
Những sản phẩm này không chỉ được trẻ em thành phố ưa chuộng mà còn xuất hiện trong các hoạt động trưng bày, sự kiện văn hóa, tạo thêm nguồn thu nhập ổn định cho người dân địa phương. Làng Báo Đáp (Nam Định), Song Hồ (Bắc Ninh), hay Đàn Viên (Hà Nội) cũng giữ nghề làm đèn ông sao, phỗng đất, tò he: những sản phẩm vốn từng mai một nhưng đang hồi sinh nhờ nhu cầu tìm kiếm trải nghiệm “Trung thu xưa” của giới trẻ.
“Khi đồ chơi thủ công trở thành sự lựa chọn có chủ ý của tầng lớp thành thị, đặc biệt trong bối cảnh ý thức về môi trường gia tăng, thì những làng nghề này được tiếp thêm sức sống mới”, nhà nghiên cứu Quang Ngọc khẳng định.
Theo đánh giá của TS Lê Quỳnh Trang, chuyên gia nghiên cứu văn hóa số, trong xu hướng hồi sinh Tết Trung thu, giới trẻ đóng vai trò như những tác nhân lan tỏa. Trên các nền tảng như TikTok, Facebook, Instagram, mỗi mùa Trung thu lại tràn ngập những video hướng dẫn làm đèn, những bức ảnh check-in bên gian hàng truyền thống, những câu chuyện kể về ký ức trăng rằm.
Sự lan tỏa này góp phần thay đổi thói quen của cả cộng đồng, khiến cha mẹ có xu hướng mua đồ chơi truyền thống cho con, các gia đình tìm về lễ hội gắn liền với văn hóa thay vì chạy theo đồ chơi công nghiệp. Nói cách khác, giới trẻ đang đóng vai trò dẫn dắt, biến Trung thu xưa từ một ký ức thành một xu hướng sống.
HẠ ĐAN
