Hoa văn trên nóc nhà mồ Jrai Arap

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News

(GLO)- Đến với khu nhà mồ Jrai Arap (chủ yếu tập trung ở huyện Chư Păh), chúng ta không chỉ choáng ngợp trước “rừng tượng” với đủ mọi tư thế, kiểu dáng từ tĩnh đến động mà còn được chiêm ngắm những hoa văn đa dạng ngay trên nóc nhà mồ.

Nhà mồ là kiến trúc độc đáo trong văn hóa của người Jrai và nhiều dân tộc khác ở vùng Trường Sơn-Tây Nguyên. Nếu nhà rông được ví như trái tim của buôn làng, là nơi tập trung sinh hoạt cộng đồng thì nhà mồ được xem là nơi hội tụ đầy đủ các sắc màu cuộc sống, là nơi biểu thị những giá trị nổi bật về nghệ thuật điêu khắc, âm nhạc, hội họa, thể hiện sự tài hoa của nghệ nhân và những giá trị nhân văn sâu sắc trong đời sống cũng như trong quan niệm tâm linh.

Nhà mồ làm ra để phục vụ người đã khuất. Sau lễ bỏ mả, ngôi nhà mồ với bao công phu không còn được người nhà chăm lo bảo dưỡng, bỏ mặc cho mưa nắng cho đến khi toàn thể kiến trúc đó tiêu tan theo năm tháng. Phần lớn nhà mồ của người Jrai Arap được bố trí theo trục Bắc-Nam, 2 mái lợp ở hai phía Đông, Tây không trang trí hoa văn (trước đây mái được lợp bằng tranh, nay phần lớn được thay thế bằng tôn). Đường nóc là nơi tập trung nhiều nhất họa tiết hoa văn được chạm khắc thủ công thuần túy, lột tả cảnh quan, đời sống sinh hoạt và những đặc trưng trong văn hóa truyền thống vô cùng sinh động dưới bàn tay tài hoa của nghệ sĩ buôn làng.

Khi nói về tác phẩm “Tượng gỗ Tây Nguyên” của Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Trần Phong, Giáo sư Nguyễn Từ Chi cho rằng, chỗ tập trung nhiều hoa văn nhất trên nhà ma cả Bahnar và Jrai là đường nóc (kok).

Nhà mồ người Jrai Arap ở làng Kép (xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh) với điểm nhấn họa tiết trên nóc. Ảnh: Xuân Toản

Nhà mồ người Jrai Arap ở làng Kép (xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh) với điểm nhấn họa tiết trên nóc. Ảnh: Xuân Toản

Đường hoa văn gắn trên nóc nhà mồ (gọi là đường nóc) được làm bằng một thanh gỗ bản dẹp hoặc tôn có chiều cao khoảng 30-35 cm tùy theo quy mô của ngôi nhà mồ, chiều dài kéo từ đầu hồi phía Bắc đến đầu hồi phía Nam. Ở 2 đầu đường nóc, có nơi thì người ta chạm khắc 2 vòng tròn đục thủng ở giữa (tượng trưng cho mặt trời), bao quanh là những tia nhỏ (tượng trưng cho tia mặt trời).

Cũng có nhiều nhà mồ tạo hình ở 2 đầu đường nóc bằng biểu tượng uốn cong một đầu như những cánh tay vươn lên mạnh mẽ, biểu tượng này nhiều người cho rằng đó là hình tượng của ngọn cây rau dớn (kơtoanh), loại cây mọc nhiều ở các khe suối vùng Trường Sơn-Tây Nguyên và là loại nguyên liệu gắn liền với bữa ăn hàng ngày của các dân tộc ở Tây Nguyên. Còn có ý kiến cho rằng, biểu tượng đó là cánh tay của thần (Yàng) mang lại nhiều nguồn sức mạnh cho cộng đồng.

Trên đường nóc, hoa văn được bố trí theo dải với nhiều cụm có chủ đề khác nhau. Thông thường được bố trí theo số lẻ, 15 hoặc 17 cụm. Theo quan niệm của người Jrai, số lẻ là số may mắn, cũng như trong việc làm cầu thang nhà sàn, số lượng các bậc cầu thang thường là số lẻ. Hai cụm ở 2 đầu hồi khắc họa 2 cành lá sum suê uốn cong đối xứng nhau.

Trung tâm của dải hoa văn trên đường nóc là đồ án hoa văn miêu tả cảnh sinh hoạt với người đủ mọi tư thế: người đánh cồng chiêng, uống rượu cần, phụ nữ mang bầu, người địu con, đôi nam nữ đang trong tư thế giao hoan để lộ sinh thực khí, cảnh lao động sản xuất và đặc biệt là hoa văn 2 người cưỡi trên lưng 2 con voi quay mặt về hai hướng khác nhau, đây được xem là biểu tượng sức mạnh của các dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên.

Ngoài ra, trên đường nóc nhà mồ còn chạm khắc các họa tiết hoa văn hình tam giác, hình hoa 4 cánh, hoa 8 cánh. Một chi tiết khá mới đó là việc chạm khắc ngày tháng năm dựng nhà mồ lên trên đường nóc. Qua tư liệu hình ảnh trước những năm 2000 cho thấy, chi tiết này trước đây hầu như không được đề cập đến thì nay lại xuất hiện khá phổ biến trong các khu nhà mồ người Jrai Arap.

Tất cả họa tiết chạm khắc trên đường nóc nhà mồ đều mang tính ước lệ, giản lược, không đi vào miêu tả chi tiết, cặn kẽ thể hiện sự phóng khoáng và mang tính biểu tượng sâu sắc. Đây được coi là nơi tập trung tinh hoa và tài trí nghệ thuật điêu khắc của dân làng và thể hiện triết lý nhân văn sâu sắc trong quan niệm về sự sống và cái chết của người Jrai. Không chỉ là nơi thể hiện nghệ thuật hội họa, điêu khắc, kiến trúc, đường nóc gắn liền với không gian nhà mồ, với lễ bỏ mả còn phô diễn những giá trị đặc trưng khác về âm nhạc, múa, ẩm thực và những quan niệm về nhân sinh trong cuộc sống.

Có thể bạn quan tâm

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

Lễ cầu mưa trên đỉnh núi thần: Di sản đặc biệt

(GLO)- Trên đời có thực sự tồn tại những con người có quyền năng hô mưa gọi gió? Chính hiện thực và truyền thuyết hư ảo đan cài vào nhau khiến lễ cầu mưa của Yang Pơtao Apui ở thung lũng Ayun Hạ trở thành một hiện tượng đặc biệt, hấp dẫn bởi sự linh thiêng, huyền bí.

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

Tự hào con cháu Hai Bà Trưng

(GLO)- Đền thờ Hai Bà Trưng là di tích quốc gia đặc biệt, tọa lạc tại thôn Hạ Lôi, xã Mê Linh, huyện Mê Linh, TP. Hà Nội. Đây cũng là quê hương của Hai Bà Trưng-những nữ tướng anh hùng đã nổi dậy chống quân xâm lược nhà Hán.

Nối nghề

Nối nghề

Lần đầu tiên nghệ nhân Y Pư giới thiệu nghề làm gốm thủ công tại Bảo tàng tỉnh trong khuôn khổ Tuần lễ Văn hóa - Du lịch tỉnh Kon Tum lần thứ 3 (năm 2016) đã để lại ấn tượng đẹp.

Ông Đinh Plih sắp xếp bộ cồng chiêng và các vật dụng sẵn sàng đem theo khi đi trình diễn, quảng bá văn hóa dân tộc Bahnar. Ảnh: N.M

Đinh Plih: Tự hào “vốn liếng” văn hóa Bahnar

(GLO)- “Ý nghĩa của công việc không phải chỉ nằm ở chỗ tiền bạc mà còn ở nhu cầu về tinh thần, biểu hiện của giá trị, một vốn liếng để tự hào”. Câu nói này thật đúng đối với ông Đinh Plih (xã Tơ Tung, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai). Với ông, hạnh phúc đơn giản là bản thân được sống trọn với đam mê.

Sức sống của lễ hội Tây Nguyên

Sức sống của lễ hội Tây Nguyên

(GLO)- Hoa pơ lang thắp lửa cuối khu nhà mồ làng Pyang, thị trấn Kông Chro, tỉnh Gia Lai. Nổi bật giữa lớp lớp nhà mồ cũ là 3 nhà mồ mới làm. Đó là những dấu hiệu mùa lễ hội giữa núi rừng Trường Sơn.

Lễ bỏ mả của người Bahnar ở Kông Chro

Lễ bỏ mả của người Bahnar ở Kông Chro

(GLO)- Từ 21 đến 23-2, làng Pyang (thị trấn Kông Chro, huyện Kông Chro, tỉnh Gia Lai) tưng bừng tổ chức lễ bỏ mả-một trong những lễ hội lớn và đặc sắc nhất của người Bahnar Đông Trường Sơn

Gìn giữ giai điệu của đá

Gìn giữ giai điệu của đá

Trong dịp đầu xuân, tại chương trình trình diễn, trải nghiệm di sản văn hóa diễn ra ở Bảo tàng – Thư viện tỉnh, người dân và du khách có dịp thưởng thức những giai điệu của đá được trình diễn bởi nghệ nhân ưu tú A Thu (50 tuổi) ở thôn Đăk Rô Gia (xã Đăk Trăm, huyện Đăk Tô).

Lễ báo hiếu: Thơm thảo tấm lòng con cái

Lễ báo hiếu, thơm thảo tấm lòng con cái

(GLO)- Trong đời sống sinh hoạt hàng ngày, người Bahnar luôn nhắc nhau: “Phải kính trọng cha mẹ như mặt trăng, kính trọng ông bà như mặt trời”. Khi đã trưởng thành, con cái đều nghĩ đến việc tổ chức lễ báo hiếu cha mẹ (teh nhung ăn kră).

Nâng cao chất lượng các danh hiệu văn hóa ở cơ sở

Nâng cao chất lượng các danh hiệu văn hóa ở cơ sở

(GLO)- UBND tỉnh Gia Lai ban hành QĐ số 60/2024/QĐ-UBND quy định chi tiết tiêu chuẩn xét tặng danh hiệu “Gia đình văn hóa”, “Thôn, tổ dân phố văn hóa”, “Xã, phường, thị trấn tiêu biểu” để hướng dẫn thực hiện, bảo đảm phù hợp với đặc thù văn hóa và tình hình kinh tế-xã hội của địa phương.