“Gót chân Achilles” của ngành công nghiệp ô tô hiện đại
Đất hiếm từ lâu đã được ví như “xương sống” của các công nghệ hiện đại - đặc biệt trong ngành sản xuất ô tô. Những nguyên tố như holmium, erbium, thulium, europium và ytterbium - nằm trong diện kiểm soát mới - được sử dụng trong nhiều bộ phận thiết yếu như gương chiếu hậu, cảm biến phanh, bơm dầu, loa và đặc biệt là trong nam châm vĩnh cửu dùng cho động cơ xe điện (EV).
Với ô tô điện, sự phụ thuộc vào đất hiếm càng trở nên sâu sắc. Không có các nam châm hiệu suất cao làm từ đất hiếm, nhiều mẫu EV sẽ không thể vận hành hiệu quả hoặc buộc phải thiết kế lại toàn bộ hệ thống truyền động - điều khiến chi phí đội lên đáng kể.
Bắc Kinh siết chặt, phương Tây cuống cuồng xoay trục
Theo thống kê của AlixPartners, Trung Quốc hiện kiểm soát tới 70% sản lượng khai thác, 85% công suất tinh luyện, và gần 90% sản lượng hợp kim và nam châm đất hiếm toàn cầu. Đối với đất hiếm nặng - nhóm có giá trị cao và khó thay thế - Trung Quốc gần như nắm độc quyền 99,8% công suất tinh luyện toàn cầu.
Hệ quả là chỉ cần một điều chỉnh chính sách từ Bắc Kinh, thị trường toàn cầu lập tức rúng động. Hồi đầu tháng 10, ngay sau khi Trung Quốc công bố quyết định kiểm soát mới, các nhà xuất khẩu trong nước đã nhận được lượng đơn hàng kỷ lục từ khách quốc tế - đặc biệt từ Mỹ, EU và Nhật Bản.
Trong khi đó, Mỹ không giấu giếm sự bất bình, cho rằng đây là "một nỗ lực thâu tóm quyền lực trong chuỗi cung ứng toàn cầu" và tuyên bố có thể xem xét gia hạn thỏa thuận đình chiến thuế quan nếu Trung Quốc hủy bỏ lệnh kiểm soát.
Nguy cơ đóng cửa dây chuyền chỉ sau 2 tháng
Các nhà sản xuất ô tô phương Tây đang đối mặt với lựa chọn khó khăn: tăng tích trữ đất hiếm hoặc chuyển đổi công nghệ, trong khi thời gian không đứng về phía họ.
“Họ (Trung Quốc) có thể khiến toàn bộ ngành ô tô phải dừng hoạt động chỉ trong hai tháng,” - Ryan Grimm, Phó Chủ tịch Toyota Bắc Mỹ, cảnh báo.
Dù một số hãng như Hyundai, BMW, Renault, GM đang phát triển động cơ ít hoặc không dùng đất hiếm, các giải pháp này vẫn trong giai đoạn thử nghiệm hoặc mới chỉ triển khai quy mô nhỏ. Tại Anh, startup công nghệ Monumo cho biết đã giúp khách hàng cắt giảm 24% lượng đất hiếm sử dụng nhờ trí tuệ nhân tạo, nhưng chưa đủ để thay thế hoàn toàn.
Tái chế - giải pháp chưa sẵn sàng
Một hướng đi khác là tái chế đất hiếm từ xe cũ. Tại Pháp, công ty Neutral, được hậu thuẫn bởi Renault, đã bước đầu thu hồi vật liệu từ khoảng 400.000 xe mỗi năm, hợp tác với hơn 15 thương hiệu châu Âu. Tuy nhiên, CEO Jean-Philippe Bahuaud thẳng thắn thừa nhận: “Thách thức lớn nhất là làm sao mở rộng quy mô.”
Trong khi đó, thời gian vận chuyển từ Trung Quốc sang châu Âu có thể mất đến 45 ngày bằng đường biển, chưa kể các rủi ro địa chính trị khác như tranh chấp công nghệ giữa Trung Quốc và Hà Lan (trường hợp Nexperia) hay hạn chế xuất khẩu pin lithium-ion.
Trung Quốc chưa dừng lại ở đây
Giới quan sát nhận định, lệnh kiểm soát sắp tới có thể chỉ là bước khởi đầu trong chiến lược sử dụng tài nguyên như “con bài mặc cả” trong cuộc chơi địa chính trị của Trung Quốc.
“Đây chưa phải là hồi kết của các biện pháp kiểm soát xuất khẩu,” - ông Jan Giese, Giám đốc công ty Tradium (Đức), nhận định.
Bên cạnh đó, theo chuyên gia Andy Leyland (SC Insights), Mỹ đang tỏ ra “thức tỉnh” hơn châu Âu trước mối đe dọa này, bởi “Trung Quốc luôn có thể bán rẻ hơn và phá vỡ mọi nỗ lực nội địa hóa sản xuất”.
Lối thoát nào cho ngành ô tô toàn cầu?
Trong ngắn hạn, các nhà sản xuất buộc phải tích trữ hoặc tìm nguồn thay thế từ các nước như Việt Nam, Thụy Điển, Úc, nhưng tất cả đều đối mặt với cùng một vấn đề: thiếu công suất tinh luyện và chế biến.
Trong dài hạn, chuyển đổi sang công nghệ không dùng đất hiếm, phát triển chuỗi cung ứng riêng biệt và tăng cường tái chế là những giải pháp bền vững hơn - nhưng đòi hỏi đầu tư lớn và thời gian.
Trong lúc đó, ngành ô tô toàn cầu phải “chạy nước rút” trong cuộc đua sinh tồn - một cuộc đua mà Trung Quốc đang nắm gần như toàn bộ quyền kiểm soát.