Thiết lập hệ sinh thái cho cây cà phê ở Tây Nguyên

14/04/2009 10:12

Hiện nay, diện tích cà phê cả nước lên đến 500 ngàn ha, sản lượng hàng năm đạt trên dưới 900 ngàn tấn cà phê nhân. Giá trị xuất khẩu năm 2008 đạt trên 1 tỉ USD và dự kiến năm 2009 là 1,8 tỉ USD. Việt Nam đã vươn lên là nước sản xuất cà phê vối đứng ở vị trí hàng đầu trên thế giới và đứng ở vị trí thứ 2 về sản lượng cà phê xuất khẩu của thế giới.

Nước tưới cho cà phê- vấn đề nan giải hiện nay. Ảnh: Đức Thụy

Tuy vậy, quan sát tại một số tỉnh ở Tây Nguyên, chúng tôi nhận thấy có hàng ngàn ha cà phê không có cây đai rừng và cây che bóng. Mặt khác, hầu hết các diện tích này lại có độ dốc cao trên 10 độ. Đây là một thảm họa đối với cây cà phê trong mùa khô. Nhiều công trình nghiên cứu ở trong nước cho thấy: Nếu có cây che bóng làm cho nhiệt độ trong lô cà phê giảm được từ 2,7 đến 5,30C do làm giảm được lượng bức xạ của mặt trời từ 12 đến 41%. Độ ẩm tăng lên từ 2 đến 3% do cây bóng mát hút nước từ tầng đất ở dưới sâu và phun hơi nước ra từ hàng tỉ khí khổng của bộ lá, của cây bóng mát. Nếu có cây che bóng kết hợp với cây đai rừng có khả năng giảm được từ 41 đến 87% tốc độ gió.

Trồng cây cà phê phải có cây bóng mát tùy từng giống cà phê là cà phê chè hay cà phê vối tùy thuộc vào điều kiện khí hậu cụ thể của từng nơi. Kết quả nghiên cứu cho thấy, cà phê chè cần có độ che bóng từ 30 đến 70%, thông thường là trên dưới là 50%, còn cà phê vối có thể thấp hơn nhưng nhất thiết phải có cây bóng mát, đặc biệt là những vùng có điều kiện khí hậu khắc nghiệt trong mùa khô như ở Tây Nguyên. Trong các vùng đồi núi nếu trồng cà phê nhất thiết phải có cây bóng mát được trồng dày ở trên đỉnh, chóp đồi để làm thêm nhiệm vụ giữ nước, chống xói mòn đất. Còn trên lô trồng có thể sử dụng các cây bóng mát sau đây: Keo dậu Cu Ba (Leucaena Leucocephala), Keo tây (Albizzia Lebbeck), Sồi lá bạc (Gravilla Robusta), Muồng đen (Cassia Siamea), Hoa hòe (Sophoar faponica), cây Vông (Erythrina Litosperma) có thể trồng xen cây sầu riêng làm cây che bóng để có thu hoạch quả.

Một vấn đề nữa là, tại những quả đồi, sườn núi nếu trồng cà phê mà không trồng cây che phủ đất thì sẽ diễn ra quá trình xói mòn rửa trôi đặc biệt là những tháng trong mùa mưa lớn thường kéo dài tới 5 tháng làm mất đất và các chất dinh dưỡng trên lô trồng. Lượng đất bị xói mòn nếu không có cây che phủ có thể lên tới trên dưới 100 tấn/năm/ha. Nếu quá trình này diễn ra liên tục trong nhiều năm thì lô cà phê vừa mất đất, mất chất dinh dưỡng dẫn tới độ suy thoái về độ phì và tầng đất canh tác sẽ mỏng dần và hậu quả là không mang tính bền vững trong sản xuất cà phê là một cây công nghiệp lâu năm có chu kỳ một kéo dài trên dưới 20 năm.

Thu hoạch cà phê. Ảnh: Đức Thụy

Hiện nay, nông dân bón phân mất cân đối, bón phân hóa học với liều lượng NPK khá cao và liên tục trong nhiều năm mà thiếu bón phân hữu cơ. Các công trình nghiên cứu về phân bón cho cây cà phê ở Việt Nam đã kết luận: Để cho cây sinh trưởng, ra hoa, đậu quả và cho năng suất từ 3 đến 4 tấn nhân thì cần 300 đến 400 kg đạm nguyên chất, 90 đến 120 kg lân (P2O5) và từ 350 đến 400 kg kali (K2O). song trong thực tế lượng phân bón nhiều hộ đã sử dụng lượng cao gấp rưỡi, gấp hai lần so với nhu cầu. Số lần bón phân hóa học lại quá ít trong một năm đặc biệt là trong mùa mưa và không đúng cách cũng làm cho lượng phân thất thoát do bốc hơi, cuộn chảy theo dòng nước, rửa trôi lên tới 40 đến 60%. Do vậy đã làm cho đất trở nên chai cứng, cấu tượng bị phá vỡ. Hàm lượng chất hữu cơ quá thấp, đất trở nên chua. Vi sinh vật có ít không thể tồn tại và phát triển.

Nhìn tổng thể, muốn sản xuất cà phê bền vững, kéo dài nhiệm kỳ kinh tế và đạt hiệu quả cao cần áp dụng các kỹ thuật đồng bộ, không được xem nhẹ khâu nào. Trước hết, cần xây dựng hệ sinh thái phù hợp, đó là trồng cây đai rừng và cây che bóng cho cà phê ngay từ giai đoạn trồng mới.

Thứ hai, trồng xen cây phân xanh, đậu đỗ, đặc biệt là thời kỳ kiến thiết cơ bản và đầu thời kỳ kinh doanh, khi cây còn nhỏ chưa giao tán để che phủ bảo vệ, cải tạo và nâng cao độ phì nhiêu của đất. Cuối cùng là phải có chế độ bón phân hợp lý, bón phân hóa học cùng với phân hữu cơ.

PGS.TS Phạm Quốc Sủng

(Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Cà phê)