Ngày Tết nói chuyện chơi chữ

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
“Chơi” thì khác với “thực”, tức là để giải trí, để cho vui vẻ trong cuộc sống thường nhật vốn lắm lo toan này.

1.”Chữ” ở đây không bó hẹp ở chữ viết - một cách dùng ký tự để ghi lại lời nói, mà chúng tôi đề cập đến việc “chơi” với cả tiếng nói và cả chữ viết.

“Chơi” thì khác với “thực”, tức là để giải trí, để cho vui vẻ trong cuộc sống thường nhật vốn lắm lo toan này.

Ngày Tết là ngày đoàn tụ, về với gia đình và quê hương bản quán. Mọi người khắp mọi miền tụ về, trong câu chuyện với nhau thường có chuyện về những vùng đất mới lạ với những phong tục, cách ứng xử và đặc biệt là các thổ âm, phương ngữ đó đây… tạo nên những câu chuyện hài hước và thú vị.

Không những thế, theo truyền thống, Tết là phải có Thịt mỡ dưa hành câu đối đỏ/ Cây nêu tràng pháo bánh chưng xanh. Những câu đối đỏ, những tấm lịch treo tường, những gói bánh, gói mứt được trang điểm bằng chữ nghĩa rực rỡ… cũng góp cho Tết cái phong vị đặc biệt, dù ngày nay pháo nổ đã bị cấm.

PGS Văn Như Cương từng nhận được vế đối “Thầy giáo tháo giầy, tháo cả ủng - thủng cả áo, lấy giáo án dán áo" và đối lại là “Nhà trường nhường trà, nhường cả hoa - nhoà cả hương, ôm lương hưu lưu hương".

PGS Văn Như Cương từng nhận được vế đối “Thầy giáo tháo giầy, tháo cả ủng - thủng cả áo, lấy giáo án dán áo" và đối lại là “Nhà trường nhường trà, nhường cả hoa - nhoà cả hương, ôm lương hưu lưu hương".

2. Một chuyện chơi chữ khá thú vị được Đại Việt sử ký toàn thư ghi lại, đó là câu nói của Tả Hưng Thánh hỏa đầu tên là Nguyễn Dương mắng Điện tiền chỉ huy sứ Vũ Đái: ”Điện tiền là Vũ ‘Cát’ chứ đâu phải là ‘Đái”. Ở đây, Nguyễn Dương đã chơi chữ đồng âm: Chữ “Đái” vốn nghĩa là giải mũ bị ông hiểu là tiểu tiện. Vậy chữ “cát” sẽ bị ngầm hiểu là tên gọi tục của… cục phân.

Tác phẩm Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi thế kỷ XV cũng có những lần chơi chữ tinh tế. Đến những bài thơ tương truyền là của nữ sỹ Hồ Xuân Hương thì sự chơi chữ đã bùng nổ theo các ý tứ giàu châm biếm, đả kích và hài hước.

Vậy, theo quan niệm rộng đó, chơi chữ có những loại nào?

2.1. Chơi chữ từ tiếng nói, còn gọi là chơi chữ theo phương thức ngữ âm, trong đó nói lái là cách phổ biến hơn cả. Nói lái dựa trên việc người ta đánh tráo, đổi ngược, hoán vị giữa hai tiếng khác nhau để tạo nên tiếng mới, có nghĩa mới tham gia vào câu chuyện. Tùy từng vùng mà người ta “lái” tiếng khác nhau, không cố định, như hoán đổi phần vần, giữ nguyên thanh điệu: Cá đối – cối đá, què chân – quần che, dâu hứa – dưa hấu, quan ngon – con ngoan, mồm to – mò tôm…

Cũng có khi người ta hoán đổi phần vần và thanh điệu, giữ nguyên phụ âm đầu: Các thầy – cầy thác; thầy giáo – tháo giầy; giáo án – dán áo…

Có khi người ta hoán đổi vị trí phụ âm đầu và phần vần, giữ nguyên vị trí thanh điệu (củ chi – chỉ cu) hoặc hoán đổi vị trí phụ âm đầu, đổi chút thanh điệu theo giọng địa phương hoặc đảo vị trí chữ tạo nên sự đa dạng trong nói lái: Bình Định – đình bịnh; Văn nghệ quân đội – văn đội quân nghệ…

Đố nhau nói nhanh những đoạn khó phát âm tạo nên tình thế nói nhịu cũng là một cách chơi chữ: Nồi đồng nấu ốc, nồi đất nấu ếch; Liềm tôi lộn liềm o; Buổi trưa ăn bưởi chua; Giặt khăn xanh vắt cành chăn; Nàng lê lên núi lấy nước nấu lòng; Ông bụt ở chùa Bùi cầm bùa đuổi chuột…

Người ta còn chơi chữ bằng cách nhại giọng địa phương, nhại nói ngọng: Con tâu tắng buộc bờ te tụi/ Ăn no tòn như quả tống teo; Cái quần vừa dại vừa rông/ Mặc vào cứ tưởng là không mặc gì; Nó bảo nhau rằng ấy ái uông…

2.2. Chơi chữ bằng nghĩa của từ vựng có nhiều cách.

- Chơi chữ đồng âm khác nghĩa: Lợi thì có lợi nhưng răng chẳng còn; Lệnh ông không bằng cồng bà; Chị Xuân đi chợ đầu hè / Mua cá thu về chợ hãy còn đông; Nhớ nước đau lòng con cuốc cuốc / Thương nhà mỏi miệng cái da da.

- Chơi chữ gần âm khác nghĩa: Chi hồ giả dã – Chi hồ rả rả; Học tài thi phận – Học tài thi lận; Khoa học xã hội – Khoa học xả hơi…

- Chơi chữ đồng nghĩa khác âm hoặc dùng một tập hợp từ trong trường nghĩa nghề nghiệp: Thiếp từ thủa lá thắm xe duyên, khi vận tía, khi cơn đen, điều dại điều khôn nhờ bố đỏ/ Chàng nay ở suối vàng nghĩ lại, vợ má hồng, con răng trắng, tím gan tím ruột với trời xanh (Nguyễn Khuyến – Câu đối Vợ thợ nhuộm khóc chồng); Da trắng vỗ bì bạch/ Rừng sâu mưa lâm thâm (dân gian); Thế Chiến quốc, thế Xuân thu, gặp thời thế thế thời phải thế/ Khi công hầu, khi khanh tướng, trong trần ai ai dễ biết ai;Tưởng tơ tơ tưởng vì tơ/ Trăng lồng bóng nguyệt gió đưa phong tình….

- Chơi chữ bằng cách bịa phần vần để tạo nghĩa mới cho tên nước ngoài hoặc chữ viết tắt: SALEM (tên nhãn thuốc lá) thành Sao anh làm em mãi; CAPSTAN (nhãn thuốc lá) thành Cho anh phát súng tim anh nát, rồi đọc ngược lại là Nhưng anh tin số phận anh còn…

2.3. Chơi chữ sử dụng các câu ngữ pháp

- Bớt một thành phần câu: Câu chuyện ngụ ngôn Phúc thống phục nhân sâm kể về một ông lang băm đọc chưa hết câu trong sách, làm chết bệnh nhân là một ví dụ. Cả câu văn vốn là Phúc thống phục nhân sâm tắc tử (Đau bụng mà cho uống nhân sâm tất chết), nhưng vì hai chữ tắc tử viết vào tờ sau nên ông không đọc tới, cứ thế mà làm.

- Đảo trật tự các từ tạo câu: Ví dụ: Sai đâu sửa đấy, sai đấy sửa đâu, sửa đâu sai đấy; Lương sao làm thế, làm thế lương sao, làm sao lương thế; Cấm không được hút thuốc thành Thuốc hút được không cấm (đọc ngược lại)…

- Lẩy Kiều, tập Kiều, nhại tục ngữ ca dao: Trăm năm trăm nẳm trăm nằm/ Đêm nay nhất định hai cằm chạm nhau; Trên trời có đám mây xanh/ Ở giữa thủ trưởng xung quanh nịnh thần…

- Chắp tên người, tên tác phẩm thành câu, thành đoạn thơ, đoạn văn: Dế mèn lưu lạc mười năm/ Để O Chuột phải ôm cầm thuyền ai/ Miền tây sen đã tàn phai/ Trăng thề một mảnh lạnh ngoài đảo hoang. Ở đây ta thấy các tên tác phẩm của nhà văn Tô Hoài như “Dế mèn phiêu lưu ký”, “Mười năm”, “O Chuột”, “Miền Tây”, “Trăng thề” đã được nhà thơ Nguyễn Xuân Sách ghép lại khéo léo để đùa vui.

Đúng là chơi cho vui vẻ. Gần đây, trên không gian mạng, có một số trang như Tiếng Nghệ, Tôi yêu tiếng Nghệ, nhiều thế hệ cháu con của Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ đã sáng tác những thi phẩm bằng phương ngữ quê hương, đọc lên thấy sự tài ba, tinh tế, hài hước và đồng vọng những nỗi niềm xưa cũ.

Với dân nghiên nghiên cứu ngữ học, đó cũng là một nguồn tư liệu quý giá khi chúng ta hướng về việc tìm hiểu cội nguồn Tiếng Việt thân yêu.

Có thể bạn quan tâm

default

Địa phận Phủ Hoài Nhơn được xác lập năm Hồng Đức thứ 2 (1471), là miền “viễn châu” khá rộng; sau hơn 550 năm, vùng đất rộng lớn lúc ban đầu được phân chia thành nhiều tỉnh thuộc Nam Trung bộ và Bắc Tây Nguyên. 
Pleiku, miền nhớ...

Pleiku, miền nhớ...

(GLO)- Nếu tính từ dấu mốc ký Nghị định Toàn quyền Đông Dương thành lập đại lý hành chính Pleiku thuộc tỉnh Kon Tum ngày 24-5-1925, Pleiku với ý nghĩa một địa danh cả về cách đọc và cách viết đã ra đời và tồn tại đến ngày nay đã được 100 năm.

Ðại ngàn nối liền những niềm vui

Ðại ngàn nối liền những niềm vui

Trong ngôi nhà sàn dưới chân núi ở làng K8, xã Vĩnh Sơn (huyện Vĩnh Thạnh), Nghệ nhân nhân dân Ðinh Chương nở nụ cười sảng khoái, hồ hởi nói: “Bà con trong làng đang trông chờ ngày 1.7.2025, để không chỉ núi liền núi, sông liền sông mà đồng bào Bana ở hai tỉnh trước đây sẽ về chung mái nhà tỉnh Gia Lai mới”.
Tổng Bí thư Tô Lâm dự khai mạc Triển lãm “Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh - Cuộc đời và sự nghiệp”

Tổng Bí thư Tô Lâm dự khai mạc Triển lãm “Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh - Cuộc đời và sự nghiệp”

Nhân dịp kỷ niệm 110 năm ngày sinh Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh (1.7.1915 – 1.7.2025), sáng 29.6, tại Hà Nội, Văn phòng Trung ương Đảng tổ chức Triển lãm “Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh - Cuộc đời và sự nghiệp” nhằm tri ân những cống hiến to lớn của đồng chí Nguyễn Văn Linh đối với Đảng, đất nước và nhân dân. Tổng Bí thư Tô Lâm dự và cắt băng khai mạc Triển lãm.
Nhen tình yêu dân ca, bài chòi

Nhen tình yêu dân ca, bài chòi

Với ngọn lửa đam mê nghệ thuật truyền thống, vợ chồng Nghệ nhân Ưu tú Lý Thành Long đứng ra truyền dạy làn điệu dân ca, bài chòi cho nhiều học sinh tại Trường THCS Tam Quan (ở phường Tam Quan, TX Hoài Nhơn).

Núi lửa Chư Đang Ya (huyện Chư Păh) đã đi vào thơ của tác giả Nguyễn Thanh Mừng. Ảnh: Phạm Quý

Cao nguyên trong thơ Nguyễn Thanh Mừng

(GLO)- Tên tuổi nhà thơ Nguyễn Thanh Mừng gắn liền với các tập thơ “Rượu đắng”, “Ngàn xưa”, .... Viết không nhiều nhưng thơ ông lại có mặt trong hầu hết các tuyển tập danh tiếng thơ Việt Nam hiện đại. Mấy năm gần đây, ông dành tình thương mến với Tây Nguyên và viết nhiều về vùng đất này.

Nơi chắp cánh đam mê âm nhạc

Nơi chắp cánh đam mê âm nhạc

(GLO)- Với đặc thù làm việc trong sự cô đơn, tĩnh lặng, nhiều kỹ thuật viên (KTV) có kinh nghiệm tại một số phòng thu trên địa bàn TP. Pleiku (tỉnh Gia Lai) đang âm thầm đứng sau những bản thu chất lượng của các ca sĩ chuyên và không chuyên, chắp cánh cho đam mê âm nhạc.

Chung vai một gánh hai quê

Chung vai một gánh hai quê

Chung vai một gánh hai quê là chủ đề chung cho tập truyện ngắn “Người hai quê” của Hương Văn do Tạp chí Văn nghệ Quân đội chọn lọc và được NXB Quân đội Nhân dân - 2025 ấn hành. 

Chuyện về những nhà báo không chuyên

Chuyện về những nhà báo không chuyên

(GLO)- Dù chưa được đào tạo chuyên ngành báo chí, nhưng bằng nhiệt huyết, nhiều cộng tác viên của Báo Gia Lai vẫn luôn nuôi dưỡng niềm đam mê với nghề báo, cần mẫn ghi lại từng khoảnh khắc đời sống ở cơ sở trở thành cánh tay nối dài của tòa soạn trong việc lan tỏa thông tin, kết nối cộng đồng.

Trong dòng chảy báo chí cách mạng

Trong dòng chảy báo chí cách mạng

Trong dòng chảy tròn một thế kỷ của nền báo chí cách mạng Việt Nam, cái tên Thanh Niên luôn mang trên mình một sứ mệnh thiêng liêng; luôn khát khao, ước vọng đồng hành cùng dân tộc trên mọi chặng đường phát triển.

Tự hào được sống đúng đam mê

Tự hào được sống đúng đam mê

Có thẻ hay không có thẻ nhà báo họ vẫn làm báo. Bởi họ luôn có niềm đam mê và mong muốn góp một phần nhỏ bé vào hành trình chuyển động của xã hội bằng ngòi bút, bằng trái tim và bằng đôi mắt luôn đau đáu với hiện thực.

Tác nghiệp ở Trường Sa

Tác nghiệp ở Trường Sa

Mỗi chuyến tác nghiệp tại Trường Sa không chỉ là nhiệm vụ, mà còn là hành trình cảm xúc, hun đúc tinh thần yêu nước và khát vọng cống hiến. Những trải nghiệm nơi đảo xa đã trở thành dấu mốc nổi bật trên chặng đường làm báo, để các phóng viên, biên tập viên được “tôi luyện” trong môi trường đặc biệt, khắc nghiệt và đầy cảm hứng.

null