Bùi Thị Xuân (1752 - 1802) là một trong Tây Sơn ngũ phụng thư và là đô đốc của vương triều Tây Sơn. Năm 1789, bà cùng chồng là Trần Quang Diệu tham gia đánh quân xâm lược nhà Thanh ở trận Ngọc Hồi, góp công làm nên đại thắng mùa xuân Kỷ Dậu và được vua Quang Trung tin tưởng giao cho những nhiệm vụ quan trọng. Bà là nữ tướng tài sắc, thương dân, hết lòng vì nhà Tây Sơn, dù ở hoàn cảnh nào vẫn luôn giữ cốt cách, ngạo khí. Hình tượng về bà trở thành niềm cảm hứng cho các tác giả xây dựng nhân vật trong nhiều kịch bản sân khấu và tác phẩm văn học.
1. Đã có hàng chục kịch bản sân khấu, vở diễn hát bội, bài chòi khai thác nhân vật Bùi Thị Xuân. Đặc biệt, với vùng đất có truyền thống hát bội, bài chòi như Bình Định, hình tượng bà càng được chú ý, xây dựng nên nhiều vở diễn đặc sắc như: Tây Sơn tụ nghĩa (tác giả: Tống Phước Phổ; đạo diễn: Hưng Quang), Chói rạng sơn hà (tác giả: Nguyễn Sỹ Chức; đạo diễn: NSND Hoài Huệ), Bùi Thị Xuân hồi kết cuộc (tác giả: Lê Duy Hạnh; đạo diễn: NSND Hoàng Ngọc Đình), Khúc ca bi tráng (tác giả: Văn Trọng Hùng; chuyển thể: Ðoàn Thanh Tâm; đạo diễn: NSND Hoài Huệ)...
Bùi Thị Xuân trong các vở do Nhà hát Nghệ thuật truyền thống Bình Định dàn dựng là vai diễn khá kén diễn viên. Nổi bật nhất với vai diễn này là NSND Phương Thảo và NSƯT Băng Châu.
 |
| NSƯT Băng Châu khắc họa hình ảnh nữ tướng Bùi Thị Xuân trong vở bài chòi Chói rạng sơn hà. Ảnh: Nhà hát Nghệ thuật truyền thống |
NSƯT Băng Châu bộc bạch: “Năm 2013, tôi vào vai Bùi Thị Xuân trong vở bài chòi Khúc ca bi tráng, giành HCB tại Hội diễn Sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc năm 2013. Đến năm 2019, tôi trở lại vai này trong vở bài chòi Chói rạng sơn hà và đoạt HCV, đó là kỷ niệm không thể quên trong sự nghiệp diễn viên của tôi”.
Trong Chói rạng sơn hà, vai chính Bùi Thị Xuân vừa là một nữ đô đốc chủ chốt của nhà Tây Sơn dẫn binh ra trận, vừa là một người vợ, người mẹ đầy tình thương yêu. Những cương vị ấy nhiều khi khiến bà phải đấu tranh, giằng xé nội tâm. Trong vở, lời của nữ tướng đồng thời là một người mẹ khiến người nghe quặn thắt: “Có người mẹ nào không thuộc từng tiếng cười, tiếng khóc, từng dáng đi nước bước của con mình. Nhưng những người mẹ còn phải thuộc cả tiếng núi sông đang rên xiết dưới vòng tai họa”.
Qua nét diễn, lời ca, những khai thác sâu nội tâm, hình ảnh bà đã được các nghệ sĩ, nghệ nhân Bình Định thể hiện đặc sắc, để nữ tướng mãi lấp lánh một khí chất của nữ lưu hào kiệt Tây Sơn.
2. Bên mảng kịch bản sân khấu, hình tượng nữ tướng Bùi Thị Xuân là niềm cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học, có khi được đầu tư công phu qua các tiểu thuyết lịch sử, dã sử như: Tây Sơn Phụng thần ký của Thành Châu; Đô đốc Bùi Thị Xuân của Quỳnh Cư; Tây Sơn tam kiệt của Vũ Thanh, Tây Sơn bi hùng truyện của Lê Đình Danh...
Tiểu thuyết Tây Sơn Phụng thần ký (NXB Phụ nữ Việt Nam) vừa ra mắt bạn đọc năm 2023, đã lấy hình tượng nữ tướng Bùi Thị Xuân làm trung tâm. Giữa bối cảnh hỗn loạn giằng dưa Đàng Trong - Đàng Ngoài, bỗng nổi lên câu sấm rằng: “Chớp Đông nhay nháy/ Phụng thần tái sinh/ Tro khói mịt mùng/ Rường cột chao đảo/ Binh đao rợp trời/ Đầu rơi máu chảy/ Ải Nam nghiêng/ Cõi Bắc lật/ Rồng đọa/ Hổ nhào/ Cành non đổ xuống/ Gốc già mọc lên...”.
 |
| NSND Phương Thảo (giữa) vào vai Bùi Thị Xuân trong vở tuồng Bùi Thị Xuân hồi kết cuộc. Ảnh: Nhà hát Nghệ thuật truyền thống |
Trong tác phẩm, Bùi Thị Xuân mang thân phận Phụng thần, một thân phận đặc biệt phải chịu bao ánh mắt dò xét, nhưng bà đã bước qua những lằn ranh sống chết, rào cản “nữ nhi thường tình” để khẳng định mình. Bà “gửi thời xuân thì trên tấm giáp”, uy dũng xông trận giết giặc khiến bao kẻ địch phải khiếp sợ. Nhưng người nữ tướng ấy, có lúc cũng rung cảm trước tấm chân tình, như trong tiểu thuyết có viết: “Khí chất nàng dẫu cứng cỏi quyết liệt, nhưng khi đứng trước tấm chân tình của nam nhân, thật không sao tránh khỏi sự bối rối. Sóng đánh nhẹ vào mạn thuyền, nhưng những chấn động truyền vào lòng nàng đã nhân lên thành ngàn vạn...”.
Trong cuốn Võ nhân Bình Định (NXB Trẻ, 2001), hình ảnh bà là bậc nữ tướng tài hoa giỏi võ được Quách Tấn, Quách Giao ghi chép lại công phu. Khi rơi vào tay nhà Nguyễn, bà vẫn giữ khí chất hiên ngang.
Lúc Gia Long tự đắc hỏi: “Ta và Nguyễn Huệ ai hơn?”, bà ung dung đáp: “Nói về tài ba thì tiên đế ta bách chiến bách thắng, hai bàn tay trắng dựng nên cơ đồ. Còn nhà ngươi bị đánh trốn chui trốn nhủi, phải cầu viện ngoại bang hết Xiêm đến Pháp. Chỗ hơn kém rõ ràng như ao trời nước vũng...”.
Hay trong tiểu thuyết lịch sử Nữ tướng Bùi Thị Xuân (NXB Phụ nữ, 1985) của Quỳnh Cư, khi diễn tả về khí phách của nữ tướng lúc bị nhà Nguyễn xử quyết, nhà văn đã viết: “Ánh không thể hiểu nổi một người đàn bà như Bùi Thị Xuân, bị đẩy ra giữa pháp trường, giữa muôn trùng gươm giáo, giữa cái chết thảm khốc kề bên, lại giữ được sĩ khí tiết tháo và oanh liệt đến thế. Ánh đâu ngờ pháp trường của Ánh là nơi để nữ tặc tỏ rõ khí phách mình. Còn dân chúng, Ánh đã tận mắt nhìn thấy vẻ bất kính của họ đối với quan quân và nỗi xúc động, thiện cảm của họ đối với Bùi Thị Xuân”.
 |
| Người dân Tây Sơn tổ chức lễ giỗ nữ tướng Bùi Thị Xuân vào ngày 6.11 âm lịch hằng năm tại Đền thờ Đô đốc Bùi Thị Xuân ở thị trấn Phú Phong (Tây Sơn). Ảnh: ĐỨC LINH |
Hình tượng của bà còn xuất hiện trong hàng loạt tác phẩm văn học khác, từ truyện ngắn đến thơ, khai thác đa góc cạnh về chiến công và cả mặt “con người”. Vũ Đình Ninh (một tác giả quê ở Hoài Ân) đã bộc bạch trong truyện thơ Tây Sơn ai tư vãn truyện (NXB Hội Nhà văn, 2009) rằng: “Tôi đang mơ nghe, đang mơ thấy, đang mơ đón nhận sự róc cào qua từng tế bào cảm giác và như bật ra từng thanh khúc đoạn trường. Và đó là hành trang đã cho tôi cảm xúc, cho tôi ghi chép lại từng nỗi bi ca của từng phận đời lung linh theo dòng mảnh sáng trong thời kỳ rất là hào hùng của dân tộc - thời Tây Sơn”.
Ở một thời đoạn hào hùng và bi tráng Tây Sơn, nữ tướng Bùi Thị Xuân là một trong những “phận đời lung linh” đó, bà hiện lên lừng lững một khí chất để người sau mãi ghi khắc, kính vọng thiêng liêng và yêu mến tạc dựng bà với một đời sống khác của ngôn ngữ nghệ thuật...
ĐỨC LINH
