Giá trị lịch sử-văn hóa của kho di sản tư liệu quý ở Cửu An

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News

(GLO)- Việc phát hiện kho tư liệu quý của dòng họ Nguyễn Cảnh ở xã Cửu An (thị xã An Khê) giúp chúng ta có căn cứ xác nhận rằng tại Gia Lai có tư liệu ghi niên hiệu niên đại nhà Tây Sơn cũng như lịch sử của vùng đất “Tây Sơn Nhì”.

Đây cũng là tư liệu cụ thể minh chứng cho công lao khai canh của dòng họ Nguyễn Cảnh ở Cửu An.

Trong hành trình khảo sát di sản văn tự cổ, chúng tôi đã phát hiện Gia Lai còn 1 địa điểm lưu giữ tư liệu thời Tây Sơn. Đây cũng là nơi cất giấu kho tư liệu lớn nhất tỉnh với gần 500 trang chữ viết Hán Nôm liên quan chủ yếu đến ruộng đất từ thời Vua Cảnh Thịnh đến thời Vua Bảo Đại. Các tư liệu này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc tìm hiểu, nghiên cứu lịch sử, văn hóa người Kinh ở phía Đông Gia Lai qua hơn 2 thế kỷ.

gia-tri-lich-su-van-hoa-1.jpg
Gia đình bà Lý Thái Lan trao tặng kho tư liệu di sản họ Nguyễn Cảnh ở Cửu An cho Bảo tàng tỉnh (ảnh tư liệu của L.H.S).

Sở dĩ nói “phát hiện” bởi ngoài việc trước đây kho báu này chưa từng được nhà nghiên cứu nào biết đến, mà ngay cả gia đình đang cất giữ các tư liệu cũng không xác định được niên đại và nội dung của các văn bản. Người cung cấp thông tin cho chúng tôi là bà Lý Thái Lan (SN 1955, thôn An Điền Bắc, xã Cửu An), nhà ở ngay cạnh dinh Bà cho biết: “Đây là giấy tờ ông bà để lại. Sau khi chồng qua đời, tôi cất giữ lâu nay, không rõ chúng có từ khi nào, chỉ biết là lâu lắm rồi. Gia đình không ai đọc được, đến con cái cũng không hề hay nhà mình có những giấy này”.

Theo thống kê và phân loại sơ bộ của chúng tôi, khối tài liệu đồ sộ này gồm khoảng 480 trang viết trên giấy dó, chia theo triều đại thì thuộc 2 nhóm: nhóm tư liệu thời Tây Sơn và nhóm tư liệu thời Nguyễn. Tình trạng tài liệu nhìn chung còn tương đối tốt. Tuy nhiên, cần nhanh chóng có biện pháp kỹ thuật bảo quản phù hợp để kéo dài tuổi thọ của tư liệu, bởi phần nhiều văn bản trong số này do trải qua thời gian lịch sử dài lâu đã bắt đầu bị mục nát.

Trong đó, nhóm tư liệu thời Tây Sơn chỉ có 3 văn bản niên hiệu Cảnh Thịnh thứ 8 (tức năm 1800). Điều đặc biệt là cả 3 văn bản này cùng chung 1 nội dung. Nhóm tư liệu thời Nguyễn gồm 11 đời vua: Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng Khánh, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định, Bảo Đại.

Chiếm số trang tư liệu lớn nhất trong kho tư liệu này là các văn bản thời Tự Đức với khoảng 180 trang, tức hơn 1/3 tổng số trang; tiếp theo là các thời Minh Mạng, Thành Thái, Thiệu Trị, Khải Định. Nhìn vào tỷ lệ này, chúng ta có thể tạm suy luận được rằng chính sách di dân, khai khẩn cũng như quản lý đất đai vùng Tây Sơn thời nhà Nguyễn bắt đầu được thúc đẩy mạnh mẽ từ thời Vua Minh Mạng, Thiệu Trị và đạt đến đỉnh điểm thời Vua Tự Đức, sau đó suy yếu dần theo sự suy tàn của nhà Nguyễn.

Nhóm tư liệu thời Tây Sơn có 3 văn bản chữ viết bằng bút lông mực tàu trên 1 tờ giấy dó gấp đôi, trong đó 1 văn bản khổ và chữ lớn nhất đang mục nát nặng, 1 văn bản đóng chung thành tập với các văn bản thuộc triều đại khác (Hàm Nghi, Tự Đức). Điều đặc biệt là nội dung 3 văn bản này giống hệt nhau, cùng ghi niên hiệu “Cảnh Thịnh bát niên ngũ nguyệt sơ bát nhật” nghĩa là “ngày mùng 8 tháng 5 năm Cảnh Thịnh thứ 8 (1800)”. (“Cảnh Thịnh” trong lịch sử nước ta là niên hiệu thời Vua Nguyễn Quang Toản, con của Vua Quang Trung Nguyễn Huệ). Tuy vậy, xét về kích thước tờ giấy và kiểu chữ viết thì chúng lại là 3 kiểu khác nhau. Như vậy chỉ có 1 văn bản gốc, các văn bản khác là sao chép lại.

Nội dung văn bản này nói về việc người phụ nữ tên là “mụ Thiện” ở Đội 1, Kiến An Vạn Khư, thôn Tây Sơn, thuộc Thời Hòa, huyện Phù Ly, phủ Quy Nhơn có 3 miếng ruộng do ông bà để lại, vì “dụng sự vô tiền” (cần việc mà không có tiền) nên bán cho người thân trong họ là “vợ chồng lão Tầm” với giá 60 đồng. Cuối văn bản này có điểm chỉ của người bán là “mụ Thiện”, chữ ký của người viết tờ khế là tên “Đá” và chữ ký của 2 người làm chứng là “Chỉ huy sứ” tên Lãnh và “Biện Cửu” (Biện lại tên Cửu). Theo ngôn ngữ đương thời văn bản này được gọi là “khế” (tức khế ước, văn tự để làm tin, ngày nay thường gọi là hợp đồng).

gia-tri-lich-su-van-hoa-2.jpg
1 trang ghi niên hiệu Cảnh Thịnh năm 1800 (ảnh tư liệu của LHS).

Khi lần đầu tiên nhìn thấy tờ giấy có ghi niên hiệu “Cảnh Thịnh”, chúng tôi không khỏi vui mừng. Vì thứ mà mình mong mỏi, tìm kiếm mấy năm cuối cùng cũng xuất hiện. Đối với gia đình bà Lan, các giấy tờ ruộng đất này hiện giờ đã không còn giá trị sử dụng, được xem là kỷ vật của ông bà để lại.

Tuy nhiên, đối với những người làm công tác bảo tàng cũng như những người nghiên cứu về lịch sử, văn hóa địa phương thì đây lại là một kho tàng vô giá, bởi từ đây có thể giải mã ra nhiều điều còn bỏ ngỏ do thiếu hoặc chưa khai thác được thông tin từ các tư liệu Hán Nôm tại thực địa.

Dòng họ Nguyễn Cảnh ở Cửu An là một trường hợp điển hình ở Gia Lai về quá trình di cư tích tụ ruộng đất bằng cách mua bán, khai hoang từ thời Tây Sơn sang thời Nguyễn, từ vùng Tây Sơn Hạ lên Tây Sơn Thượng suốt quãng thời gian hơn 2 thế kỷ. Trong văn cúng của ngôi miếu cổ xưa nhất ở Cửu An là dinh Bà (tức miếu An Điền/An Điền Bắc thuộc Quần thể di tích quốc gia đặc biệt Tây Sơn Thượng đạo), họ Nguyễn Cảnh cũng được dân làng địa phương ghi công là bậc tiền hiền.

Vì vậy, chưa cần biết dòng họ này gốc gác từ đâu, đến Cửu An từ năm nào, chỉ cần dựa vào số giấy tờ đất và văn cúng ở dinh Bà đã đủ khẳng định rằng dòng họ này đã có mặt ở Cửu An từ thời kỳ đầu và có công khai hoang lập làng tại đây từ xa xưa.

Mở rộng khai thác nguồn tài liệu này, chúng ta sẽ biết được một cách cụ thể việc di cư và tích tụ ruộng đất, biến đổi địa danh của người Kinh trong vùng giáp ranh giữa Bình Định và Gia Lai thời Tây Sơn và Nguyễn.

Khi nhìn thấy những dòng chữ này trong khối tư liệu khổng lồ, chúng tôi đã trình bày nguyện vọng với gia đình bà Lan rằng muốn đưa vài tờ văn bản gốc trong số này về Bảo tàng tỉnh để lưu trữ và trưng bày. Mãi 3 năm sau, gia đình bà Lan mới yên tâm quyết định trao số tư liệu quý giá này.

Nhưng điều khiến chúng tôi bất ngờ là gia đình bà Lan đã trao cho chúng tôi toàn bộ khối tài liệu đang giữ với tinh thần hiến tặng vô tư. Hiện Bảo tàng tỉnh đang tiến hành làm thủ tục tiếp nhận hiện vật hiến tặng để ghi nhận tấm lòng của gia đình bà Lan.

Ông Nguyễn Cảnh Do (SN 1940, thôn An Điền Bắc), anh chồng của bà Lan, nguyên phụng tế đình Cửu An chính là người đã chỉ dẫn cho chúng tôi đến gặp bà Lan và xin tiếp cận kho tư liệu quý báu trên. Ông bày tỏ: “Gia đình chúng tôi chỉ mong các anh chị giữ gìn tốt và khai thác được nhiều thông tin có giá trị về vùng đất Cửu An mà dòng họ Nguyễn Cảnh đã nhiều đời góp công góp của khai phá, xây dựng, phát triển”.

Có thể bạn quan tâm

Vững tin dưới cờ Đảng

Vững tin dưới cờ Đảng

(GLO)- Xuân Ất Tỵ 2025, Đảng ta tròn 95 mùa xuân. Đất nước nửa thế kỷ hòa bình thống nhất. Người dân vững tin vì Đảng đã cầm lái đưa dân tộc bước vào vận hội mới, kỷ nguyên giàu mạnh, phồn vinh.

“Kiến trúc sư” buôn làng

“Kiến trúc sư” buôn làng

(GLO)- Nhà sàn là kiến trúc đặc trưng của người Jrai. Để xây dựng một ngôi nhà sàn truyền thống thì không thể không nhắc đến những “kiến trúc sư” của buôn làng.

Mùi bếp, mùi tết

Mùi bếp, mùi tết

Cuối năm, gió đã chuyển mùa. Cái lành lạnh len lỏi trong từng nhành cây, ngọn cỏ và luồn qua từng kẽ hở bên khe cửa tràn cả vào ngóc ngách từng gian nhà. Trong không gian êm đềm, tôi cảm nhận rõ mùi bếp, mùi Tết đang về trên từng căn bếp nhỏ.

“Sống để kể lại” (*)

“Sống để kể lại” (*)

(GLO)- Giữa câu chuyện dài về chiến tranh, 2 cựu chiến binh Hà Xuân Nhắc và Nguyễn Minh Tân vẫn chưa thôi kinh ngạc mình có thể sống, có thể vượt qua bom đạn dày đặc như đan lưới. Tôi thì lại nghĩ, số phận đã định cho họ một sứ mệnh: Sống để kể lại một phần đời không thể tách rời với ký ức dân tộc.

Ba chị em ngành Y chinh phục “đấu trường” nhan sắc

Ba chị em ngành Y chinh phục “đấu trường” nhan sắc

(GLO)- Ba chị em Đinh Thị Thùy Trang, Đinh Y Quyên và Đinh Ta Bi đã tạo nên một "cơn sốt" trong các cuộc thi nhan sắc và thể hiện tài năng của mình. Cả 3 là con của bác sĩ Đinh Văn Quy-nguyên Trưởng khoa Da liễu (Bệnh viện Đa khoa tỉnh) ở tổ 6, phường Tây Sơn, TP. Pleiku.

Bảo tồn những bài thuốc quý của người Bahnar

Bảo tồn những bài thuốc quý của người Bahnar

(GLO)- Huyện Kbang (tỉnh Gia Lai) chỉ nổi tiếng với cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ mà còn là nơi lưu giữ nguồn dược liệu vô cùng phong phú. Từ nguồn tài nguyên này, cộng đồng người Bahnar đã cho ra đời những bài thuốc quý, lưu dấu qua bao thế hệ.

Nét đẹp tặng chữ đầu xuân

Nét đẹp tặng chữ đầu xuân

(GLO)- Mỗi dịp Tết đến Xuân về, người dân Việt lại náo nức với những phong tục truyền thống mang đậm bản sắc dân tộc. Trong đó, nét đẹp tặng chữ đầu xuân đã trở thành một truyền thống hiếu học của dân tộc và mang ý nghĩa cầu chúc may mắn, tài lộc, hạnh phúc cho năm mới.

Bắt nhịp chuyển đổi số

Bắt nhịp chuyển đổi số

(GLO)- Với sự phát triển của công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông tin, chuyển đổi số đã đi vào mọi ngóc ngách của đời sống xã hội. Các đơn vị, doanh nghiệp và người dân Gia Lai đang tận dụng những tiện ích của việc số hóa để phục vụ đời sống và tăng tốc phát triển.

Công ty cổ phần Thành Thành Công-Biên Hòa tặng 2 triệu cây xanh cho tỉnh Gia Lai. Ảnh: M.T

Sắc xuân trên vùng nguyên liệu mía Đông Nam Gia Lai

(GLO)- Những ngày cuối năm Giáp Thìn 2024, vùng nguyên liệu mía của Công ty cổ phần Nông nghiệp AgriS Gia Lai (AgriS Gia Lai) rộn vang tiếng cười của người dân và nhân công thu hoạch khi giá mía tiếp tục duy trì ở mức cao giúp nông dân có lợi nhuận khá.

Đại tá Lê Kim Giàu-Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Chỉ huy trưởng Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh (thứ 4 từ phải sang) tặng quà và chúc Tết Đội K52. Ảnh: V.H

Tết của người lính K52 trên đất Campuchia

(GLO)- Trong khi bao gia đình rộn ràng đón Tết Ất Tỵ 2025 thì cán bộ, chiến sĩ Đội K52 (Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Gia Lai) lại lên đường sang Campuchia làm nhiệm vụ. Dù xa nhà nhưng họ vẫn có cái Tết ấm cúng cùng đồng đội và người dân nước bạn.

Kể chuyện văn hóa Jrai qua chiếc gùi mộc

E-magazineKể chuyện văn hóa Jrai qua chiếc gùi mộc

(GLO)- Hầu hết các già làng đều cho rằng gùi mộc mang vẻ đẹp nguyên sơ, thuần khiết, là tiền thân của những chiếc gùi hoa văn mang tính thẩm mỹ cao. Vậy nhưng, những người có thể làm ra được gùi mộc nguyên bản trong cộng đồng hiện nay khá hiếm.

Cây trong vườn Bác

Cây trong vườn Bác

(GLO)- Sinh thời, Bác Hồ rất quan tâm đến việc xây dựng và bảo vệ môi trường tự nhiên trong lành và nâng cao đời sống cho người dân. Người chọn việc trồng cây là điểm xuất phát để bảo vệ môi trường và kêu gọi mọi người ra sức trồng cây, gây rừng.

Nữ kiến trúc sư đam mê nghệ thuật tạo hình

E-magazineNữ kiến trúc sư đam mê nghệ thuật tạo hình

(GLO)- Với đôi tay khéo léo và khả năng sáng tạo, kiến trúc sư Nguyễn Thị Kiên Giang (SN 1988, tổ 7, thị trấn Chư Sê, huyện Chư Sê, tỉnh Gia Lai) đã biến những thỏi đất sét, tấm nhựa composite thành sản phẩm trang trí nội thất, được nhiều khách hàng ưa chuộng.

Thơ Ngô Thanh Vân: Xuân về trên bazan

Thơ Ngô Thanh Vân: Xuân về trên bazan

(GLO)- "Xuân về trên bazan" của tác giả Ngô Thanh Vân tái hiện vẻ đẹp của mùa xuân, của sự đổi mới và hy vọng. Những hình ảnh "mầm non ngậm giọt sương mai", "lá hát điều gì mê say trong gió"... mang đến cảm giác thanh thoát, nhẹ nhàng, như làn sóng dịu êm của thiên nhiên đón chào một mùa xuân mới.

Xuất khẩu cà phê vững “ngôi vương”

Xuất khẩu cà phê vững “ngôi vương”

(GLO)- Năm 2024, cà phê tiếp tục giữ vững vị trí dẫn đầu trong các ngành hàng xuất khẩu chủ lực của tỉnh Gia Lai với sản lượng 210.000 tấn, kim ngạch đạt 620 triệu USD, tăng 26,53% so với năm trước và thị trường xuất khẩu được mở rộng ra 50 quốc gia.

Du Xuân trên đỉnh Chư Đang Ya

Du Xuân trên đỉnh Chư Đang Ya

(GLO)- Ngày Tết, hầu hết đều chọn đến những điểm vui chơi náo nhiệt trong các chuyến du Xuân. Song nhiều người chọn hòa mình vào thiên nhiên và núi lửa Chư Đang Ya (xã Chư Đang Ya, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai) là một trong những điểm đến ưa thích.

Rộn ràng không khí đón xuân ngày mùng 3 Tết

Rộn ràng không khí đón xuân ngày mùng 3 Tết

(GLO)- Dưới tiết trời nắng đẹp, có chút se lạnh trong ngày mùng 3 Tết, khắp nơi trên địa bàn tỉnh Gia Lai, người người nô nức thăm thú, vui chơi để tận hưởng trọn vẹn không khí đầu năm mới. Người nô nức du xuân, chúc Tết thầy cô, người lo sửa soạn mâm cúng đưa ông bà, tổ tiên.