Ngày 5.1.1952, trong thư gửi các họa sĩ nhân dịp triển lãm hội họa, Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn: “Văn hóa, nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy”. Khắc ghi lời dạy của Người, lớp lớp văn nghệ sĩ cả nước nói chung, tỉnh Bình Định nói riêng đã hòa mình cùng quân dân trong tỉnh đấu tranh chống đế quốc Mỹ xâm lược, giải phóng dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Tháng 3.1968, tại căn cứ Đồi Chè, xã Cát Sơn (huyện Phù Cát), Đội chiếu bóng tỉnh Bình Định thành lập (trực thuộc Ban Tuyên huấn tỉnh Bình Định) với 5 người, gồm: Trần Văn Tuân (đội trưởng), Lý Hồng Xum, Đỗ Hữu Lý, Bùi Quang Châu và Hồ Văn Hòa. Đội được trang bị 1 máy chiếu phim 16 mm, máy phát điện, loa, tăng âm để phục vụ cán bộ, chiến sĩ trên căn cứ. Những bộ phim được chiếu trong buổi chiếu đầu tiên tại căn cứ Đồi Chè gồm: Vợ chồng A Phủ, Nổi gió…
Ông Hồ Văn Hòa - 75 tuổi, thành viên đội chiếu bóng, nhớ lại: “Lúc mới thành lập, chúng tôi chủ yếu tự mày mò để sử dụng máy chiếu phim. Tôi nhớ mãi lần chiếu đầu tiên, chúng tôi chưa thạo nên lắp ngược phim chiếu lên không xem được, nhưng ai cũng háo hức. Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Trung Tín bật cười và động viên tinh thần anh em cố gắng phục vụ”.
Từ năm 1968 - 1969, Đội chiếu bóng tỉnh Bình Định vừa lao động sản xuất, vừa ra quân phục vụ khắp nơi tại các cơ quan thuộc Tỉnh ủy, trại thương binh, hậu cứ của bộ đội. Từ năm 1970 - 1972, Đội được trang bị thêm 1 máy chiếu phim 35 mm và bổ sung thêm nhân lực phục vụ nhân dân tại các huyện: Vĩnh Thạnh, Vân Canh, Tây Sơn, Phù Cát, Phù Mỹ, Hoài Ân, Hoài Nhơn.
Theo tổng kết của Ban Tuyên huấn tỉnh Bình Định, từ năm 1968 - 1975, Đội chiếu bóng tỉnh Bình Định đã phục vụ 675 buổi chiếu cho hơn 6 triệu lượt cán bộ, bộ đội và nhân dân xem phim, góp phần cổ vũ tinh thần chiến đấu, giải phóng tỉnh nhà.
 |
| Đoàn ca kịch bài chòi Bình Định (thuộc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh) hiện kế thừa sự nghiệp của Đoàn văn công giải phóng tỉnh Bình Định. Ảnh: NGỌC NHUẬN |
2. Tháng 3.1962, tại căn cứ làng Tu Croong (huyện Vĩnh Thạnh), Tỉnh ủy thành lập Đội tuyên truyền văn nghệ tỉnh Bình Định (thuộc Ban Tuyên huấn tỉnh Bình Định). Đến tháng 10.1962, Đội đổi tên thành Đoàn văn công giải phóng tỉnh Bình Định với 14 người, do ông Nguyễn Nghĩa làm trưởng đoàn, Hồ Quang là Chính trị viên của đoàn. Từ năm 1962 đến cuối năm 1964, Đoàn văn công giải phóng tỉnh Bình Định chủ yếu phục vụ tại các Hội nghị của Tỉnh ủy, đơn vị bộ đội tại căn cứ, nhân dân ở các xã: Bình Quang (huyện Vĩnh Thạnh), Bình Giang, Bình Khê (huyện Tây Sơn), một số nơi ở huyện An Lão.
Đầu năm 1965, Đoàn tuyển thêm lực lượng diễn viên, nhạc công để phục vụ tại những vùng giải phóng trong tỉnh. Thời điểm này, những vở kịch ngắn bài chòi: Sóng gầm Phước Lý, Thuyết xướng anh hùng Nguyễn Kim, Thuyết xướng Đèo Nhông... đã góp phần làm lay động, giác ngộ quân địch theo cách mạng.
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn An Pha - 76 tuổi, nguyên diễn viên của Đoàn văn công giải phóng tỉnh Bình Định, hồi tưởng: “Cuối năm 1964, Đoàn diễn tại Đồng Phó, xã Bình Giang (huyện Tây Sơn) để phục vụ nhân dân. Lúc này cơ sở cách mạng của ta cài cắm trong Đại đội Bảo An của địch đã dẫn họ đến xem. Sau hai đêm diễn, có nhiều người trong đại đội này đã giác ngộ, rời hàng ngũ của địch và theo về với cách mạng”.
Trong giai đoạn từ năm 1966 - 1973, Đoàn văn công giải phóng tiếp tục được bổ sung lực lượng, chia làm 3 tổ gồm: 1 tổ sản xuất, 1 tổ diễn ca múa nhạc, bài chòi và 1 tổ hát bội để phục vụ trên khắp mọi miền giải phóng trong tỉnh. Trong đó, có nhiều diễn viên, nhạc công, lãnh đạo của Đoàn hy sinh trong quá trình lên đường mang lời ca, tiếng hát để cổ vũ tinh thần quân dân kháng chiến bảo vệ Tổ quốc.
3. Cuối năm 1971, Tỉnh ủy Bình Định quyết định thành lập thêm Tổ hát bội thuộc Đoàn văn công giải phóng tỉnh Bình Định để đáp ứng nhu cầu tuyên truyền trên lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật trong Chiến dịch Xuân Hè. Tổ hát bội gồm các nghệ nhân, nhạc công: Võ Văn Nhơn - Tổ trưởng; Nguyễn Văn Nông, Nguyễn Văn Long, Đinh Cao Dũng, Nguyễn Thái Chín, Văn Trầm, Nguyễn Thị Mai, Nguyễn Thị Phụng…
Đầu năm 1972, Đoàn tuồng Khu 5B vào căn cứ tại xã Bình Quang (huyện Vĩnh Thạnh) dựng vở và dạy cho các diễn viên của Tổ hát bội hai vở tuồng: Trần Bình Trọng và Tam nữ đồ vương (còn gọi là Ngọn lửa Hồng Sơn). Từ đó, Tổ hát bội cùng với Tổ ca múa nhạc, bài chòi của Đoàn văn công giải phóng tỉnh Bình Định đi khắp nơi biểu diễn cho cán bộ, chiến sĩ, nhân dân.
Tháng 3.1973, Tỉnh ủy Bình Định quyết định đổi tên Tổ hát bội thành Đoàn hát bội tỉnh Bình Định thuộc Ban Tuyên huấn tỉnh Bình Định, tiếp tục thực hiện nhiệm vụ tuyên truyền kháng chiến. Đoàn do ông Võ Văn Nhơn làm Trưởng đoàn, ông Huỳnh Lý làm Phó đoàn kiêm Bí thư Chi bộ.
Nghệ sĩ Nguyễn Thái Chín - 71 tuổi, nguyên diễn viên Đoàn hát bội tỉnh Bình Định, kể lại: “Ngày ấy chúng tôi vừa tăng gia sản xuất và đi lưu diễn tại những vùng giải phóng ở Hoài Ân, Hoài Nhơn, Vĩnh Thạnh, Phù Mỹ theo chỉ đạo của Ban Tuyên huấn tỉnh. Việc di chuyển chủ yếu đi bộ vào ban đêm, mỗi khi có pháo sáng của địch bắn lên trời, chúng tôi lại vội vàng ẩn nấp để tránh phát hiện. Có những đêm diễn bị địch càn bắn nã đạn, dội pháo, chúng tôi phải tắt đèn măng xông để tránh phát hiện, ẩn nấp rồi về lại căn cứ”.
***
Nhiều người trong số những “chiến sĩ” trên mặt trận văn hóa, nghệ thuật của tỉnh đã ra đi vĩnh viễn trong quá trình đi phục vụ đồng bào, cán bộ, chiến sĩ nhưng những đóng góp của họ trong sự nghiệp kháng chiến thì còn mãi, qua đó còn góp phần khẳng định vị trí, vai trò quan trọng của văn hóa, nghệ thuật đối với sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc.
Trong kháng chiến chống Mỹ, có 10 cán bộ, diễn viên, nhạc công của Đoàn văn công giải phóng tỉnh Bình Định hy sinh, gồm: Hồ Quang, Trương Huy Nghĩa, Hoàng Ngọc Ẩn, Nguyễn Văn Minh, Nguyễn Mẹo, Nguyễn Tuấn Anh, Nguyễn Dăn Nầy, Trần Vũ Trung, Nguyễn Ngọc Hà, Đỗ Thị Cúc. 1 thành viên của Đội chiếu bóng tỉnh Bình Định hy sinh là Ngô Văn Duyên.
ĐOÀN NGỌC NHUẬN
