Thăng trầm nghề gốm

Theo dõi Báo Gia Lai trên Google News
Gốm Biên Hòa từng nổi tiếng với nhiều giải thưởng danh giá. Khát vọng của những người thợ gốm Biên Hòa là sản phẩm của họ lấy lại được hào quang trong quá khứ.

Tôi từng dành nhiều ngày thong dong khám phá thành phố Biên Hòa (tỉnh Đồng Nai), thăm những mái đình cổ kính rêu phong, ngắm sông Đồng Nai hiền hòa chảy.

Nổi tiếng một thời

Qua cầu An Hảo, tôi hỏi thăm đến làng gốm Biên Hòa.

Gọi điện cho người bạn ở phường Hiệp Hòa để nhờ dẫn đường, anh chép miệng thở dài: "Ngày xưa gọi là làng, giờ thì chỉ còn hai điểm đến đó là làng gốm Tân Vạn (thuộc phường Tân Vạn) và cụm gốm Trường Mỹ thuật thực hành Biên Hòa (phường Hiệp Hòa), nhưng nay chỉ còn vài chục hộ sản xuất gốm cầm chừng thôi em".

Làng gốm Tân Vạn vẫn đỏ lửa, nhưng không còn những lò nung bằng đất mà đã thay thế bằng gas để bảo vệ môi trường. Nhưng đơn hàng ít dần nên các cơ sở sản xuất cầm chừng. Trong câu chuyện của những người thợ gốm là nỗi lo công việc ngày càng ít, buộc các chủ xưởng phải giảm nhân công.

Tỉ mỉ chấm men lên sản phẩm gốm

Tỉ mỉ chấm men lên sản phẩm gốm

Bác Lý Văn Hùng - một người có khuôn mặt khắc khổ, da rám nắng, đôi mắt sâu thâm quầng, không ngần ngại chia sẻ những khó khăn trong nghề, nhất là chuyện từ sau đại dịch COVID-19 nhiều cơ sở đã không trụ nổi nên đóng cửa. Lương của thợ gốm vì thế cũng ảnh hưởng rất nhiều.

"Xưa, làng gốm Tân Vạn nổi tiếng lắm, chủ yếu sản xuất các đồ gia dụng như lu, hũ, chậu, ghè... Cứ đến mùa nắng nóng kéo dài là thiếu nước, nên rất nhiều chủ buôn ở Tiền Giang, Hậu Giang, ngược dòng lên đây buôn lu. Những chiếc thuyền chất đầy lu đựng nước cứ nườm nượp. Các tỉnh Bình Thuận, Ninh Thuận hay tận ngoài đảo Phú Quốc đặt lu để làm nước mắm. Đặt rất nhiều. Còn bây giờ…" - giọng bác Hùng chùng xuống.

Chỉn chu từng khâu

Trong xưởng có 5 nhân công. Tôi ngồi quan sát các thợ gốm làm việc. Quá trình sản xuất lu gốm ở Tân Vạn vẫn cơ bản thủ công.

Một thợ gốm vừa xoay sản phẩm vừa giải thích cho tôi cách chế tác bằng phương pháp dải cuộn, phải trải qua 8 công đoạn gắn bó mật thiết với nhau và đòi hỏi người làm phải thận trọng, tỉ mỉ ở từng khâu: làm đất - nhồi đất - bo đất - khui lỗ - lên đất - xoay ống thẳng - xoay bình có hông bầu - làm nguội.

Xoay gốm

Xoay gốm

Người thợ gốm với đôi bàn tay khéo léo và trái tim đầy nhiệt huyết bắt đầu nắn ra hình dáng của chiếc lu. Một chiếc lu lớn, đường kính khoảng 80 cm. Đầu tiên, ông đặt một tấm ván vuông nhỏ lên bục cao khoảng 30 cm - 40 cm, rắc lớp cát để đất không dính vào ván. Sau đó, lấy đất sét đã nhồi dẻo, trải mỏng thành hình tròn của đáy lu, nén phẳng và chặt.

Tiếp theo, ông lấy một con đất đã xe dài như con chạch, một đầu đặt vuông góc với đáy, phần còn lại đặt lên cánh tay phải theo cách dải cuộn. Đất được miết sát đáy lu. Người thợ đi theo vòng tròn xung quanh bục ván gỗ cho đến khi giáp mạch từng phần.

Mỗi lu phải làm mất 2 ngày và người thợ làm đồng thời khoảng 20 cái một lượt. Sau khâu tạo dáng, họ dùng các dụng cụ chuốt phẳng trong và ngoài thân lu cho mất các vết nối. Dùng các bàn vỗ, bàn đập, bàn xoa, đập nén cho chặt và mịn xương gốm.

Lu Tân Vạn không chấm men mà được xối loại nước hỗn hợp tro và bùn. Xối từ miệng xuống đến nửa thân lu rồi để nước tự chảy xuôi xuống đáy. Làm như thế, lu sẽ có lớp nâu đen giữ cho bền mà không thấm nước.

Mong hồi sinh nghề gốm

Ngày xưa, gốm được cho vào lò nung bằng củi. Nung gốm là khâu quan trọng nhất, phải tốn rất nhiều nhân công cho việc canh lò, bớt mắt lửa sao cho hợp lý. Nung trong khoảng một tuần mới ra được một lò.

Từ khi có quy hoạch và vì bảo vệ môi trường, các lò nung gốm truyền thống không được sử dụng nữa, màu gốm đen cũng vì thế nên mất dần. Làng gốm cũng không còn tấp nập như xưa.

Một thợ trẻ nối tiếp niềm đam mê gốm

Một thợ trẻ nối tiếp niềm đam mê gốm

Trên đường vào thăm cơ sở làm gốm mỹ nghệ Biên Hòa, anh bạn của tôi cung cấp thêm thông tin Biên Hòa là vùng đất duy nhất trên cả nước có thương hiệu gốm trùng khớp hoàn toàn với danh xưng tại địa phương và cũng là thương hiệu gốm duy nhất được định danh trên trường quốc tế với chất liệu men xanh đồng trổ bông đặc trưng (vert de Bien Hoa).

Gốm mỹ nghệ Biên Hòa từng nổi tiếng ở thập niên 20, thế kỷ XX với nhiều giải thưởng danh giá, nhiều huy chương và bằng khen ở triển lãm quốc tế. Năm 1925, gốm Biên Hòa đạt huy chương vàng trong Hội chợ Triển lãm quốc tế về Mỹ thuật trang trí và Công nghiệp hiện đại, tại Paris.

Điểm đặc trưng làm nên sự khác biệt giữa các dòng gốm là màu men đặc trưng. Nếu đặc trưng của gốm Phù Lãng (Bắc Ninh) là sắc vàng thẫm, của gốm Thổ Hà (Bắc Giang) là nổi bật bởi sắc đỏ, gốm Bầu Trúc (Ninh Thuận) là vệt nâu, thì gốm Biên Hòa nổi tiếng với "men xanh đồng trổ bông" - màu men được tạo ra từ mạt đồng, đá đó và bột cobalt. Khi nung phải ở nhiệt độ 12.500 độ C mới tạo ra màu men đẹp thăng trầm, sâu lắng.

Ngoài màu men xanh để định danh "Gốm Biên Hòa", sản phẩm ở đây còn có một yếu tố khác biệt là điểm nhấn so với gốm ở các địa phương khác. Đó là kỹ thuật khắc chìm và tô men tạo ấn tượng mạnh về sự chia cắt họa tiết trên sản phẩm.

Khi tận mắt chứng kiến việc làm gốm ở Biên Hòa, tôi thực sự ngưỡng mộ và cảm thán bởi sự chỉn chu, tinh tế của những người thợ cho công đoạn tạo hình và khắc chìm hoa văn lên cốt gốm.

Những hình vẽ, đề tài được khắc trên gốm đa dạng, phong phú. Các nghệ nhân điêu khắc sử dụng số cốt truyện lịch sử như truyền thuyết Lạc Long Quân và Âu Cơ, Hai Bà Trưng, Lục Vân Tiên... Sử dụng các loại hoa gần gũi như: sen, cúc, mai hoặc khắc những con vật gần gũi với đời sống của cư dân nông nghiệp như cá, chim, gà, hươu, nai... nhưng đã cách điệu, cũng có thể chủ đề là chữ tượng hình, khắc tứ linh: long - ly - quy - phụng, làm ông tam đa: phúc - lộc - thọ...

Nở hoa, tỏa sắc

Sau khi các hình vẽ được chạm khắc tinh xảo, đến khâu chấm men là quan trọng nhất nên thường được giao cho những thợ lành nghề tỉ mẩn từng chút một. Ở làng gốm Biên Hòa, thường phụ nữ sẽ đảm nhận chấm men bởi đòi hỏi khéo léo, kiên trì và cả sự nhẹ nhàng trong việc dùng cọ tô men lên từng họa tiết. Chi tiết nhỏ dùng cọ nhỏ, bề mặt họa tiết lớn thì dùng cọ lớn.

Du khách hào hứng với sản phẩm gốm

Du khách hào hứng với sản phẩm gốm

Những phụ nữ cần mẫn, đặt các sản phẩm lên gối, quậy tô men cho đều, dùng cọ quệt đầy men rồi nhanh tay chấm lên sản phẩm. Họ cứ tiếp tục như vậy cho đến khi sản phẩm hoàn thành đúng như người mẹ đang chăm chút cho đứa con của mình từng li, từng tí.

Từ hình hài của đất và hơi thở của lửa, gốm Biên Hòa đã nở hoa, tỏa sắc từ những năm 1925, để cuối những năm 1950 thì in dấu ấn tại các triển lãm quốc tế. Tác phẩm gốm không chỉ là vật phẩm, mà còn là những sứ giả của văn hóa và nghệ thuật, chinh phục được lòng người tại nhiều quốc gia, mang về những giải thưởng cao quý. Vì vậy, khát vọng của những người thợ gốm Biên Hòa là muốn sản phẩm của họ lấy lại được hào quang trong quá khứ.

Trao đổi với ông Vòng Khiềng,Tổng Thư ký Hiệp hội Gốm Đồng Nai, tôi cảm nhận được trăn trở và khát vọng mong muốn thương hiệu gốm Biên Hòa tiếp tục vươn xa và lấy lại vị thế. Ông cũng mong chính quyền quan tâm phát triển bền vững nghề gốm kết hợp du lịch để không chỉ quảng bá sản phẩm, mở rộng thị trường mà còn giúp tăng doanh thu cho lò gốm, cải thiện thu nhập của người thợ.

Hiện chính quyền tỉnh Đồng Nai và TP Biên Hòa đang tìm nhiều cách đẩy mạnh giải pháp nhằm bảo tồn, phát huy giá trị của làng nghề gốm Biên Hòa. Thể hiện qua việc quy hoạch làng nghề truyền thống, xây dựng bảo tàng hoặc trung tâm triển lãm gốm gắn với phát triển du lịch, nâng cấp Trường Cao đẳng Mỹ thuật trang trí Đồng Nai trở thành một bộ phận nòng cốt để đào tạo nghệ nhân làm gốm trong tương lai.

Dự kiến, vào tháng 4-2025, Festival Gốm truyền thống Biên Hòa - Đồng Nai sẽ được tổ chức với các chuỗi hoạt động triển lãm giới thiệu các sản phẩm gốm nghệ thuật đặc sắc có giá trị thẩm mỹ và tính ứng dụng cao của các nghệ nhân trong cả nước, nhằm quảng bá sản phẩm gốm. Hy vọng với sự nỗ lực của chính quyền, sự nhiệt huyết, yêu nghề của những nghệ nhân làng gốm, gốm Biên Hòa sẽ sớm được hồi sinh.

Giao thoa văn hóa

Theo những nghệ nhân làm gốm ở Biên Hòa, sản phẩm gốm Biên Hòa thể hiện tinh thần của chữ "Hòa" trong sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật, giữa cũ và mới, kết tinh giữa kinh nghiệm làm gốm thủ công cổ truyền với kỹ thuật hiện đại. Sản phẩm thể hiện sự giao thoa giữa ba dòng gốm của người Việt, người Hoa, người Chăm làm nên đặc trưng bản sắc văn hóa điểm tô cho văn hóa vùng đất này.

Từ sự hòa quyện giữa đất - nước - lửa, dưới bàn tay khéo léo, khối óc không ngừng đổi mới, những nghệ nhân sáng tạo ra dòng gốm Biên Hòa đặc sắc từng nổi tiếng và vang danh từ châu Á sang châu Âu, tiếc là giờ chỉ còn hào quang trong quá khứ.

Theo Bài và ảnh: Nguyễn Thắm (NLĐO)

Có thể bạn quan tâm

Nhân chứng đường số 7

Nhân chứng đường số 7

Đã 50 năm sau cuộc truy kích trên đường số 7 (nay là quốc lộ 25), nhưng những cựu binh vẫn hào hùng kể về câu chuyện một thời kiên cường, sẵn sàng đem cả tính mạng dâng cho Tổ quốc.

Xanh lại chiến trường Tây Nguyên Kỳ cuối

E-magazineXanh lại chiến trường Tây Nguyên Kỳ cuối: Vươn mình trong kỷ nguyên mới

(GLO)- 50 năm sau ngày giải phóng, được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước cùng nỗ lực vươn lên của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, vùng đất “nóc nhà” của Đông Dương chuyển mình mạnh mẽ. Bước vào giai đoạn mới, vùng Tây Nguyên đang đứng trước vận hội mới, phát huy lợi thế vươn lên cùng đất nước.

Các dự án triển khai dang dở, kéo dài (trong ảnh là đoạn đường cụt giữa TP. Gia Nghĩa do vướng mặt bằng) làm lãng phí nguồn lực đầu tư công

E-magazineXanh lại chiến trường Tây Nguyên Kỳ 4: Gia Lai ngày ấy, bây giờ...

(GLO)- Sau ngày giải phóng năm 1975, Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân các dân tộc tỉnh Gia Lai đã cùng chung sức, kiến thiết lại quê hương từ đống hoang tàn của chiến tranh. Đến nay Gia Lai đã vươn mình phát triển mạnh mẽ, từ đô thị đến nông thôn khoác lên mình màu áo khang trang. 

Lối về nẻo thiện

Lối về nẻo thiện

Nơi ấy, những con người lầm lỗi bắt đầu với từng con chữ dưới sự dìu dắt của những người thầy mang sắc phục công an. Lớp học đặc biệt còn nhen nhóm ý chí hoàn lương, mở thêm một cánh cửa ra thế giới bên ngoài.

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước - Bài 7: Ngày giải phóng qua lời kể của những người tham gia chiến đấu

Vào những ngày tháng Tư lịch sử, không khí tại TP Hồ Chí Minh náo nhiệt hơn, nhất là khi những tiêm kích Su và trực thăng của Quân chủng Phòng không - Không quân Việt Nam bay tập luyện trên bầu trời thành phố, chuẩn bị cho chương trình kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam (30/4/1975 - 30/4/2025).

Xanh lại chiến trường Tây nguyên Kỳ 2

E-magazineXanh lại chiến trường Tây nguyên Kỳ 2: Buôn Ma Thuột từ hoang phế vươn lên thủ phủ Tây Nguyên

(GLO)- Nếu chiến thắng Đak Tô-Tân Cảnh ( năm 1972) xoay chuyển cục diện chiến trường Tây Nguyên thì chiến thắng Buôn Ma Thuột đánh sập “tử huyệt” của địch, mở ra Chiến dịch Hồ Chí Minh để Bắc-Nam sum họp một nhà. Từ một thị xã hoang phế, Buôn Ma Thuột ngày nay xứng đáng là thủ phủ Tây Nguyên

Gặp 'pháp sư' cuối cùng nặn hình nhân thế mạng trên đảo Lý Sơn

Gặp 'pháp sư' cuối cùng nặn hình nhân thế mạng trên đảo Lý Sơn

Từ bao đời nay, với người dân trên đảo Lý Sơn (tỉnh Quảng Ngãi), mỗi khi có người thân gặp nạn ngoài biển mà không tìm thấy xác, gia đình họ sẽ tìm đến “pháp sư” nhờ nặn một “hình nhân thế mạng” bằng đất sét, thực hiện nghi lễ chiêu hồn, nhập cốt rồi mang đi chôn như người quá cố.

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước - Bài 5: Chuyện về người chiến sĩ nhiều lần cảm tử, góp công giải phóng miền Nam

Phải hẹn rất nhiều lần, tôi mới gặp được người cựu chiến binh, Đại uý Nguyễn Đức Trọng (SN 1956, quê quán xã Long Thành, huyện Yên Thành, Nghệ An, người góp công cùng đồng đội tham gia giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước - Bài 4: 'Địch đánh núi Dinh thành vôi, các đồng chí sẽ thành tượng đá'

Khi ấy, có lúc nguy nan, đồng chí Phó Chính ủy Trung đoàn 812, Đại tá Nguyễn Văn Tý động viên chúng tôi: Bọn địch đánh núi Dinh thành vôi, các đồng chí sẽ thành tượng đá. Dù sống hay chết, chúng ta đều là những anh hùng của dân tộc này!.., ông Nguyễn Công Binh nhớ lại.

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước

50 năm - những kí ức cho ngày thống nhất đất nước - Bài 1: Chiến thắng Đức Lập trong ký ức của một cựu binh

30/4 năm nay đánh dấu mốc chặng đường 50 năm Ngày Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, Bắc Nam sum họp một nhà. Để có được niềm hạnh phúc cho ngày thống nhất ấy, không biết bao nhiêu công sức, máu xương của các thế hệ cha anh đã hy sinh vì Tổ quốc.

Về Đất Tổ nghe chuyện cây nghìn năm tuổi - Bài 2: Những đại lão mộc bên dòng sông Bứa

Về Đất Tổ nghe chuyện cây nghìn năm tuổi - Bài 2: Những đại lão mộc bên dòng sông Bứa

Đứng sừng sững bên dòng sông Bứa (đoạn qua Khu 4, xã Quang Húc, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ), cây thị cổ được công nhận cây di sản Việt Nam có tuổi đời ước tính hơn 1.100 năm vẫn xanh tươi, tỏa bóng mát. Hàng năm, “cụ” thị vẫn ra hoa trái lan tỏa mùi hương nồng nàn.