Cuối thập niên 1980, trong chuyến đi đầu tiên vào miền Nam sau gần 30 năm 'ẩn cư' dưới chân núi Vân Hoàn, nhà thơ Hữu Loan đã viết những câu thơ miêu tả mình: 'Tôi là cây gỗ vuông chành chạnh/ suốt đời đã làm thất bại mọi âm mưu đẽo tròn'.
 |
| Suốt đời nhà thơ Hữu Loan sống chính trực, khí phách - Ảnh THÁI LỘC chụp lại tư liệu gia đình |
Hữu Loan bảo đó chính là "chân tính" của mình. Những người từng biết nhà thơ đều thừa nhận ông đã đi qua một cuộc đời nhiều biến động, thăng trầm chỉ bằng một lối đi duy nhất: chính trực.
"Bận làm người"
Trong khuôn viên xưa cạnh đình Vân Hoàn, đến nay vẫn còn ngôi nhà do Hữu Loan làm từ những năm 1980. Căn nhà nhỏ, ngói đã dột nát nhiều chỗ. Bờ tường vá víu xen kẽ mấy mảng gạch và bờ lô cũ kỹ loang lổ, những thanh tre làm rường cột, vì kèo cũng đã mục oằn.
Nơi tá túc thời gian dài của gia đình nhà thơ cùng khách khứa là... người ăn xin không chốn dung thân. Và đây là căn nhà thứ hai do Hữu Loan làm nên.
Trước đó khi mới về lại thôn Vân Hoàn, Hữu Loan đã tự tay dựng nên căn nhà mái cói và cỏ năn bứt ngoài bãi sông, cột kèo tre, xoan đốn hạ trong vườn. Còn vách nhà chỉ là mấy tấm phên đính tạm xung quanh.
Nhà không có cửa, ban đêm cả vợ chồng, con cái, mỗi người ngủ trên một ổ lót bằng rơm hoặc lá chuối khô. Mùa lạnh ai nấy chui vào bao gai, giữa nhà đốt thêm thanh củi lớn để sưởi ấm.
Cũng vì căn nhà tuềnh toàng chẳng giống ai như thế, có một câu chuyện về sau được lan truyền về tính khí của Hữu Loan. Người con trai Nguyễn Hữu Đán kể: "Bố vốn là một cán bộ về quê, chính quyền địa phương cho rằng ông đi thồ đá, làm nhà cửa sơ sài, họ kêu lên chất vấn ông sao không làm nhà đàng hoàng mà ở.
Ông trả lời thẳng: Tau bận làm người!". Câu nói "bận làm người" còn được kể nhắc nhiều lần, nhất là khi những vị khách mà ông không mặn mà "ghé thăm" căn nhà rách nát.
Cám cảnh túng khó, khoảng năm 1990 Hội Văn nghệ Thanh Hóa đã quyên góp được chừng 20 triệu đồng có ý in giúp Hữu Loan tập thơ bán lấy tiền hỗ trợ. Nhưng về Vân Hoàn thấy căn nhà quá dột nát, họ chuyển hướng xây nhà cho cụ.
Hội cử người sang gặp lãnh đạo Tỉnh ủy Thanh Hóa xin thêm 20 triệu đồng, nói để in thơ cho Hữu Loan nhưng thực chất bù tiền làm nhà. Vị phó bí thư tỉnh ủy lúc ấy đã "quyết" những 22 triệu nên ngôi nhà tình nghĩa (nay còn thấy) mới được tiến hành.
Người trực tiếp lo việc này là ông Nguyễn Văn Túy, kể: "Chúng tôi phải đấu dịu là tiền do anh em trong hội văn nghệ quý mến góp lại, cụ mới đồng ý".
Ban đầu thi sĩ Mầu tím hoa sim đưa ý tưởng làm nhà giữa ao, trên mấy trụ bêtông rồi bắc cầu sang để trồng sen tỏa hương. Nhưng ông Túy bảo tiền chỉ đủ dựng mấy cái cọc và tấm lát cầu nên ông mới đồng ý theo bản vẽ do một kiến trúc sư chuẩn bị từ trước.
Hồi đó việc xây nhà "quy mô" ở Nga Sơn là cả vấn đề lớn, bởi "vài cọng thép, mấy bao ximăng chở đi ngoài đường cũng phải có giấy phép".
Cũng may nhờ có giấy phép cấp trên và những người thực hiện trong vai cán bộ cấp tỉnh lẫn ý kiến từ trên tác động mà công việc tiến hành thuận tiện. Kể cả việc mở mới lối đi cho xe chở vật liệu ngay sau đình Vân Hoàn. Nhờ vậy mà lối vào cố trạch Hữu Loan rộng rãi, thay cho con hẻm vòng vo nhỏ hẹp trước đó.
 |
| Một số kẻ không ưa, nhưng nhiều người rất mến mộ Hữu Loan - Ảnh THÁI LỘC chụp lại tư liệu gia đình |
Không bỏ qua chuyện bất bình
Chứng kiến nhiều cảnh đói khổ quanh mình, Hữu Loan cho rằng do địa phương đã làm sai. Nhà thơ gần như cự tuyệt, không tiếp xúc với một số cán bộ từ khi về "ẩn cư" ở thôn Vân Hoàn. Ông Nguyễn Hữu Đán giải thích: "Họ lo ngại bố tôi vì nhiều vấn đề lắm.
Về nhà rồi ông hay phản đối thẳng thừng những chính sách không hợp lý của hợp tác xã như việc bỏ lúa trồng đay mà ông dự báo sẽ làm dân đói".
Mãi tận cuối đời, một số cán bộ đến gặp, Hữu Loan vẫn tỏ thẳng thái độ không thích. Ông Ngô Đăng Khoa, chủ tịch UBND xã Nga Phượng, thừa nhận mình là người thôn Vân Hoàn, nhưng bản thân cũng rất khó tiếp xúc được với nhà thơ yêu thích.
Sống với tâm trạng như thế, mỗi khi ra đường gặp phải chuyện gì bất bình, Hữu Loan sẵn sàng tham gia phân giải. Về điều này, cháu ngoại của Hữu Loan là Mỵ Quỳnh Lê - giảng viên khoa KHXH Đại học Hồng Đức - viết lại trên tạp chí Xứ Thanh tháng 11-2019: "Những đám tranh cãi nhau, đánh nhau không đám nào ông bỏ qua.
Đám nào ông cũng can dự với vai trò như một quan tòa. Hễ thấy ai phải là ông bênh vực bảo vệ, ai trái là ông sẵn sàng "tát sưng mồm" đứa "điêu ngoa", "xảo trá".
Có người bị ông tát nhưng chỉ dám ôm miệng hỏi: "Cháu làm gì ông mà ông đánh cháu?". Ông trỏ thẳng mặt: "Tau đứng đây, tau lắng rồi. Mày sai, mày là đứa đểu, tau phải trừng trị những đứa đểu như mày".
Người con trai Nguyễn Hữu Vũ cũng xác nhận: "Ông hay thế lắm, thấy hai đám đánh nhau mà biết bên đúng bị yếu thế thì ông nhảy vào bênh liền. Nhiều lúc cũng bị đánh cho sứt mẻ. Nhưng ông chẳng sợ, về nhà còn lấy chuyện đó làm vui".
Rất nhiều người nhớ đến Hữu Loan với tư cách con người chính trực, hiệp nghĩa. Năm 2010, khi đám tang Hữu Loan đang diễn ra, cả người thân lẫn người chia buồn đều ngạc nhiên khi thấy một đội kèn tây từ nhà thờ giáo xứ Tam Linh (xã Nga Thắng, Nga Sơn) đến xin đồng ca đưa tiễn.
Người con trai Nguyễn Hữu Đán kể khi hành lễ xong, đội kèn tây mới giới thiệu là từ 60 năm trước, khi các vùng Công giáo còn khá biệt lập, Hữu Loan lúc bấy giờ là cán bộ cấp cao ở địa phương đã có ơn giúp đỡ giáo xứ dù chính ông phải gặp không ít khó khăn. Cha xứ lúc bấy giờ đã ghi lại di nguyện, truyền các đời cha xứ sau rằng phải trả ơn ông Hữu Loan".
Tâm sự về nhà thơ mà mình yêu quý, nhà văn lịch sử Hoàng Quốc Hải nói lời tận ruột gan: "Ông có cá tính rất ghê gớm. Tính cách ông khẳng khái.
Cả xã hội đi một đường nhưng ông có thể đi một đường khác. Một người can đảm phi thường thì mới sống như thế được. Dù những năm tháng đói, rách, làm những công việc nặng nhọc như thồ đá nhưng ông không bao giờ kêu khổ. Một người trí thức, tinh thông chữ Pháp, chữ Nho...".
| Người thương, kẻ ghét Là người thân với Hữu Loan hồi kháng chiến chống Pháp và giai đoạn nhà thơ làm báo Văn Nghệ ở Hà Nội, ông Hoàng Giáp (tức Hoàng Tấn Anh, nguyên tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn pháo binh 523, sư đoàn 304 từng tham chiến ở Điện Biên Phủ) từng kể có rất nhiều kỷ niệm về tính tình chính trực của bạn. "Một hôm, anh Hữu Loan tạt qua tôi mượn tiền. Tôi biết anh gặp chuyện gì khó lắm mới vậy, bởi tính anh không thích nhờ cậy. Tôi dúi tiền cho anh mà không hỏi lời nào. Nhưng Hữu Loan lại tự giải thích mượn giúp mấy bạn văn gặp khó, mặc dù tôi biết chính Hữu Loan cũng rất khổ". Ông Giáp kể thêm có lần chứng kiến Hữu Loan mặt đỏ bừng bừng chạy qua ông mượn chiếc xe đạp để đi gấp. Ông hỏi đi đâu thế, Hữu Loan vừa quay đầu xe vừa nói toáng lên: "Tau đi chửi cái thằng thủ trưởng ác nhân. Con người ta có mấy cái tem phiếu nuôi vợ con mà nó cũng cắt bóp. Mả cha nó". Hữu Loan đi đấu tranh cho bạn hết lòng như thế, nên cuộc đời nhà thơ có rất nhiều người thương quý, cũng lắm kẻ quyền hành ghét cay ghét đắng. Q.M. |
_________________________________
Trong Bảo tàng Văn học Việt Nam, gian trưng bày Hữu Loan ở tầng 5, nằm cạnh nhà văn Kim Lân và Bùi Hiển; đối diện với nhà thơ Quang Dũng và Hoàng Cầm...
Kỳ tới: Đồi sim vẫn tím chiều hoang
Theo SƠN LÂM - THÁI LỘC (TTO)
