Mới đây, tôi có dịp tham dự cuộc thi giã gạo tại Ngày hội văn hóa-thể thao các dân tộc thiểu số huyện Krông Pa. Mỗi đội chuẩn bị 1 cái cối gỗ, 2 cái chày dài, 2 cái thúng, 1 cái mẹt và 1 kg lúa. Trong rất nhiều mẫu lúa do các đội chuẩn bị, tôi ấn tượng với giống lúa rẫy trồng 6 tháng, hạt to, mẩy như lúa nếp, gạo có màu tím đẹp mắt, khi nấu thành cơm ăn có vị ngọt đặc trưng.
Dụng cụ dùng trong cuộc thi đều là những sản phẩm thân thiện với môi trường. Cối giã gạo được làm từ thân cây mít hoặc lộc vừng. Ưu điểm của các loại cây này là khi còn tươi, gỗ rất dẻo, thuận lợi cho việc đục đẽo tạo dáng, khi khô thì rắn chắc nên cối không bị vỡ.
Để làm ra chiếc cối, người ta cắt một khúc gỗ cao tầm 40 cm rồi dùng rìu đẽo vào ruột gỗ. Mỗi lần đẽo phải bỏ một ít than củi đang cháy rồi tiếp tục đục cho đến khi có độ sâu vừa ý. Hoa văn được khắc xung quanh thân cối tùy vào cảm hứng của người chế tác.
Chày được làm bằng gỗ cây kơ nia hoặc gỗ hương dài chừng 1,8 m, to bằng bắp tay người trưởng thành. Mẹt được đan từ cây tre bánh tẻ. Điểm khác biệt là hình dáng chiếc mẹt được thiết kế nhọn một đầu để dễ dàng sảy và trút gạo vào cối. Các chị tham gia hội thi mặc trang phục thổ cẩm truyền thống, tóc vấn gọn gàng, đầu đội khăn để tránh bụi.
Khi Ban tổ chức ra hiệu lệnh bắt đầu, các chị cầm chày khẩn trương giã gạo. Không khí cuộc thi hết sức náo nhiệt trong tiếng hò reo cổ vũ của khán giả. Người được chọn tham gia cuộc thi thường là người phụ nữ có kinh nghiệm bếp núc, thể hiện được sự khéo léo, đảm đang.
Khi giã gạo, các chị trụ vững hai chân, tay cầm chày đặt thẳng trước mặt, thực hiện động tác nhấc chày lên, thả xuống nhịp nhàng để chày không bị chạm vào nhau trong lòng cối. Chỉ vài phút sau, các chị đã giã xong một lượt, rồi đem sảy cho hết lớp vỏ trấu, cám, rồi tiếp tục đổ vào cối giã lần thứ 2, thứ 3 cho đến khi đạt thành phẩm.
Đội nào giã xong trước, gạo không bị nát, số lượng còn nhiều nhất là thắng cuộc. Giữa buổi chiều oi ả, mồ hôi lấm tấm đầy gương mặt rám nắng nhưng trên môi ai cũng nở nụ cười tươi với thành quả của mình.
Trò chuyện với các chị tham gia cuộc thi, tôi được biết: Mặc dù trên địa bàn đã có dịch vụ xay xát nhưng thỉnh thoảng khi lỡ bữa, nhiều chị em lại đem lúa ra giã để kịp nấu cơm cho gia đình. Đó cũng là lúc các chị ôn lại kỹ thuật giã gạo, sàng sảy và chỉ dạy cho con cháu.
Dưới không gian ấm cúng của gian bếp nhà sàn, giã gạo không chỉ để có nồi cơm dẻo thơm mà còn thể hiện sự no ấm sung túc. Nhịp chày giã gạo thể hiện sự khỏe khoắn, cần mẫn của người phụ nữ biết chăm lo, vun vén gia đình.
