Trong thời gian gần đây, khu vực huyện Kon Plông (Kon Tum) và Nam Trà My (Quảng Nam) thường xuyên ghi nhận các trận động đất nhỏ, hầu hết không gây rủi ro thiên tai.
Điển hình, chỉ trong hai ngày 25-26/5, đã có 13 trận động đất xảy ra liên tiếp tại 2 địa phương. Các nhà khoa học nhận định đây là các động đất kích thích, do tích nước hồ chứa thủy điện, không gây rủi ro thiên tai.
Động đất kích thích hầu hết không gây rủi ro thiên tai
Theo các nhà khoa học Viện Các khoa học Trái Đất (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam), động đất kích thích là một loại động đất xảy ra do hoạt động của con người, không do các quá trình kiến tạo tự nhiên trong lòng Trái Đất. Nguyên nhân phổ biến nhất gây ra động đất kích thích là quá trình tích nước ở các hồ chứa thủy điện lớn.
Khi một lượng nước khổng lồ được tích vào hồ chứa của đập thủy điện, khối lượng nước này tạo ra một áp lực rất lớn lên lớp đất đá bên dưới. Nước có thể thấm xuống các đới đứt gãy trong lòng đất, làm thay đổi trạng thái ứng suất, tăng áp suất lỗ rỗng và giảm độ bền trượt cắt của đá. Điều này có thể kích hoạt các đứt gãy địa chất đã tồn tại nhưng đang "ngủ yên," gây ra động đất.
Bên cạnh đó, việc khai thác khoáng sản quy mô lớn cũng có thể làm thay đổi cấu trúc địa chất, gây ra sụt lún và kích hoạt động đất do quá trình bơm chất lỏng vào lòng đất. Các vụ nổ lớn dưới lòng đất nhằm thử nghiệm hạt nhân ngầm cũng là nguyên nhân gây động đất kích thích.
Các nhà khoa học nhận định động đất kích thích thường có cường độ yếu hoặc trung bình, ít khi gây ra thiệt hại nghiêm trọng như động đất kiến tạo tự nhiên; có thể có giai đoạn tiền chấn, tức là xảy ra nhiều trận động đất nhỏ liên tục trước khi có trận động đất chính.
Hoạt động địa chấn có thể kéo dài trong một khoảng thời gian nhất định (từ vài tháng đến vài năm) sau khi hoạt động gây kích thích diễn ra, sau đó sẽ giảm dần. Ở Việt Nam, động đất kích thích thường được ghi nhận tại các khu vực có hồ chứa thủy điện lớn như Sông Tranh 2 (Quảng Nam) hay Kon Plông (Kon Tum).
Tiến sỹ Nguyễn Xuân Anh, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Trái Đất (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) lý giải 2 địa phương Quảng Nam và Kon Tum thường xuyên xảy ra động đất chủ yếu là do sự kết hợp của yếu tố địa chất tự nhiên và động đất kích thích bởi hoạt động của con người. Cụ thể, 2 khu vực này nằm trên các đứt gãy địa chất đang hoạt động hoặc có tiềm năng hoạt động. Tuy nhiên, yếu tố quan trọng nhất gây ra tần suất động đất cao gần đây là hoạt động của các hồ chứa thủy điện lớn.
Tại Quảng Nam, Thủy điện Sông Tranh 2 được biết đến là một trong những nguyên nhân chính gây ra động đất kích thích. Khối lượng nước khổng lồ trong hồ chứa tạo áp lực lên các đứt gãy, làm thay đổi ứng suất và kích hoạt các trận động đất. Tương tự, ở Kon Tum, đặc biệt là khu vực huyện Kon Plông, các hồ chứa thủy điện như Thượng Kon Tum cũng được xác định là nguyên nhân của hàng trăm trận động đất nhỏ và trung bình.
Những trận động đất này, dù thường có cường độ không quá lớn (dưới 5.5 độ), nhưng diễn ra liên tục, gây rung chấn và phần nào ảnh hưởng đến cuộc sống người dân. Dự báo hoạt động địa chấn kích thích tại các khu vực này có thể kéo dài trong nhiều năm.
Số liệu lưu trữ của Viện Các Khoa học Trái Đất cho thấy từ tháng 4/2021 đến nay, hàng trăm trận động đất đã xảy ra tại khu vực Kon Tum và Quảng Nam, đặc biệt tập trung ở huyện Kon Plông và Nam Trà My, trong đó có nhiều trận gây rung chấn cảm nhận được. Trận mạnh nhất ở Kon Plông xảy ra trưa 28/7/2024 với độ lớn 5. Đây được coi là trận động đất mạnh nhất từ trước đến nay ở khu vực này, gây rung chấn cảm nhận được ở nhiều tỉnh thành lân cận như: Đà Nẵng, Thành phố Hồ Chí Minh.
Tại Quảng Nam, từ năm 2021 đến nay, khu vực này hứng chịu 32 trận động đất. Các trận động đất ở Quảng Nam cũng chủ yếu là động đất kích thích, với độ sâu chấn tiêu tương tự Kon Tum. Mức độ rủi ro thiên tai của các trận động đất này được đánh giá là cấp 0 (không gây rủi ro thiên tai).
Giảm thiểu khả năng ảnh hưởng
Tiến sỹ Xuân Anh nhận định thời gian tới, tại huyện Bắc Trà My sẽ xảy ra những trận động đất với độ lớn dưới 3,5 như thời gian vừa qua, thậm chí có thể mạnh hơn nhưng sẽ giảm dần theo thời gian và không thể vượt quá giá trị động đất cực đại 5,5 độ như các cơ quan chuyên môn đã quan trắc trước khi xây dựng đập thủy điện Sông Tranh 2. Động đất ở Kon Tum cũng sẽ tiếp diễn trong thời gian tới nhưng khó có khả năng lớn hơn 5,5 độ.
Tuy nhiên, Tiến sỹ Xuân Anh cho rằng cần có đánh giá chi tiết và nghiên cứu, đo đạc số liệu trận động đất tại địa phương để các nhà khoa học tính toán; đồng thời có mạng lưới trạm quan trắc dày hơn để ghi nhận thông tin, số liệu các trận động đất.
Tiến sỹ Xuân Anh đề xuất khoảng 5 trạm địa chấn tại huyện Bắc Trà My để ghi nhận chính xác tâm chấn ở khu vực thủy điện Sông Tranh 2, phòng ngừa rủi ro cho chính quyền địa phương cùng người dân nơi đây.
Bên cạnh đó, Tiến sỹ Xuân Anh cũng đề xuất thực hiện các đề tài nghiên cứu chuyên sâu về quy luật hoạt động của động đất kích thích, mối liên hệ giữa động đất và tích nước hồ chứa và xây dựng các kịch bản ứng phó cho cộng đồng địa phương. Mục tiêu là phát triển các giải pháp phòng ngừa lâu dài, gắn phát triển kinh tế-xã hội với việc nâng cao khả năng thích ứng và chống chịu động đất của các công trình xây dựng.
Để giảm thiểu khả năng ảnh hưởng do động đất tại Việt Nam, Giáo sư, Tiến sỹ Trần Thanh Hải, Hiệu trưởng Trường Đại học Mỏ-Địa chất đưa ra giải pháp nghiên cứu địa chất để xác định các khu vực có nguy cơ; tiến hành phân vùng các khu vực có rủi ro khác nhau, tích hợp với sơ đồ bản đồ dự báo thiên tai khác (do biến đổi khí hậu, do lũ lụt...).
"Bản đồ đánh giá rủi ro động đất tại Việt Nam hiện chưa được cập nhật số liệu thường xuyên. Nếu nắm được các thông tin chi tiết này, địa phương, cơ quan quản lý sẽ đưa ra được phương án kháng chấn phù hợp cho các công trình, phục vụ quy hoạch, phát triển kinh tế-xã hội của đất nước," Giáo sư, Tiến sỹ Trần Thanh Hải nêu ý kiến.
Giáo sư, Tiến sỹ Trần Thanh Hải cho biết thêm tuy không nằm trong vùng nguy cơ cao ảnh hưởng do động đất nhưng Việt Nam vẫn có thể bị ảnh hưởng do dư chấn từ các quốc gia lân cận.
Để hạn chế rủi ro, các cơ quan chức năng cần nghiên cứu, thực hiện công tác dự báo; áp dụng nghiêm ngặt các quy chuẩn xây dựng, quy hoạch dân cư kết hợp với việc nâng cao nhận thức của cộng đồng về thiên tai, động đất của cộng đồng để hiểu rõ nguy cơ xảy ra, cách phòng tránh.
Theo Diệu Thúy (TTXVN/Vietnam+)
Kon Tum: Liên tiếp 4 trận động đất trong một buổi sáng tại huyện Kon Plông
