Giữa những nếp nhà sàn truyền thống, tiếng thoi dệt lại vang lên rộn rã, mang theo khát vọng gìn giữ bản sắc dân tộc và đưa sản phẩm làng nghề vươn xa, bằng chính tình yêu và đôi bàn tay lao động của những người phụ nữ Ba Na.
Hồi sinh thổ cẩm
Ở tuổi xấp xỉ 70, bà La O Thị Ngọc, một trong những “tay dệt” gạo cội của thôn Xí Thoại, vẫn ngày ngày miệt mài bên khung cửi gỗ. Đôi tay bà thoăn thoắt đưa thoi, dệt nên từng đường nét hoa văn nổi bật. Đối với bà Ngọc và nhiều phụ nữ trong làng, dệt thổ cẩm không chỉ là công việc mà là hơi thở, là lẽ sống.
Bà Ngọc chia sẻ: “Ngày xưa, con gái Ba Na đến tuổi cập kê đều biết dệt. Thổ cẩm không chỉ là trang phục, mà còn là tiếng nói tâm hồn của mình”. Thế nhưng, trong dòng chảy hối hả của cuộc sống hiện đại, với sự xuất hiện của các sản phẩm tiện dụng hơn, đã có thời gian dài nghề dệt thổ cẩm ở Xí Thoại đứng trước nguy cơ mai một.
“Hồi đó, thổ cẩm hầu như không ai mua. Người dệt chủ yếu tự sử dụng và để lưu giữ truyền thống. Tôi cứ lo sợ, mai này tiếng thoi sẽ không còn vang nữa”, bà Ngọc tâm sự với ánh mắt đượm buồn. Để giữ lửa cho làng nghề, hơn 40 năm qua, từ khi còn đôi mươi, bà Ngọc chưa bao giờ ngừng dệt.
Mỗi ngày, công việc ruộng rẫy xong, bà lại ngồi vào khung, dệt nên những tấm khăn choàng, những chiếc váy hoa văn rực rỡ. Bà đã miệt mài giữ lửa cho làng nghề qua mấy chục mùa rẫy, với nỗi lo sợ mình ngưng dệt, làng nghề lại mất đi một người truyền nghề.
“Địa phương đã thành lập Tổ hợp tác du lịch cộng đồng thôn Xí Thoại, giúp gắn kết làng nghề vào chuỗi giá trị du lịch, đưa làng nghề thành điểm đến trải nghiệm văn hóa, mở rộng thị trường tiêu thụ. Chúng tôi mong muốn du khách không chỉ mua sản phẩm làng nghề mà còn trải nghiệm quá trình tạo ra sản phẩm thổ cẩm. Khi tận mắt thấy, hiểu câu chuyện, sản phẩm sẽ có giá trị hơn”. Ông Trần Quốc Huy, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch HĐND xã Xuân Lãnh
Theo ông Nguyễn Văn Khương, trưởng thôn Xí Thoại, làng nghề Xí Thoại là nơi sinh sống của 219 hộ dân, với 95% là người Ba Na. Để lưu giữ và duy trì nghề dệt truyền thống này, từ năm 2020 chính quyền địa phương đã thành lập Tổ dệt thổ cẩm Xí Thoại, cùng với các chính sách hỗ trợ ngành nghề nông thôn.
Nhờ sự hỗ trợ và nội lực bền bỉ, từ chỗ chỉ có 16 chị em tham gia khi nghề được khôi phục vào năm 2000, đến nay đã có hơn 40 hộ gia đình duy trì nghề. Tiếng thoi lại vang lên rộn ràng, không chỉ bởi những “tay dệt” lớn tuổi mà còn bởi thế hệ trẻ.
Chị La O Thị Hiền, một người gắn bó với khung cửi, chia sẻ: “Bình thường chúng tôi vẫn lên nương rẫy. Khi có đơn hàng, mọi người tập trung lựa chọn mẫu mã, hoa văn, rồi cùng nhau lên khung dệt”. Chị nhấn mạnh khâu lên khung đòi hỏi sự khéo léo tuyệt đối để đảm bảo hoa văn nổi đều, sắc nét trên từng thớ vải. Mỗi tấm thổ cẩm Xí Thoại là một câu chuyện được kể bằng chỉ màu. Hoa văn dệt thủ công bằng các sợi chỉ màu đỏ, trắng, đen không chỉ mang ý nghĩa thẩm mỹ mà còn là biểu tượng gắn liền với tín ngưỡng, quan niệm về đất trời, núi rừng của người Ba Na.
Mở rộng thị trường
Nhằm thích ứng với thị hiếu thị trường và nâng cao giá trị sản phẩm, các nghệ nhân đã không ngừng sáng tạo. Bà La O Thị Kiều cho biết, về sự thay đổi ngoạn mục: “Trước đây, sản phẩm chỉ có váy áo, khăn, chăn phục vụ sinh hoạt, rất ít khách mua. Từ năm 2023, nhờ chính quyền địa phương hỗ trợ tập huấn, chúng tôi đã tạo ra khoảng 20 loại sản phẩm mới như móc khóa, túi xách, ví tiền, khăn choàng… với giá trị đa dạng, biến thổ cẩm thành món quà lưu niệm độc đáo”.
Hiện nay, làng nghề dệt thổ cẩm Xí Thoại đang trở thành một điểm đến văn hóa trải nghiệm được du khách yêu thích. Anh Vũ Xuân Triệu, một du khách, bày tỏ sự thú vị khi được tự tay dệt thử: “Việc tự tay kéo chỉ làm một món quà nhỏ như móc khóa rất ý nghĩa. Điều này còn khiến tôi khâm phục sự khéo léo của phụ nữ nơi đây”.
Để gắn kết làng nghề vào chuỗi giá trị du lịch, ngoài Tổ dệt thổ cẩm, địa phương đã thành lập Tổ hợp tác du lịch cộng đồng thôn Xí Thoại. Ông Trần Quốc Huy, Bí thư Đảng ủy xã Xuân Lãnh cho biết, văn kiện Đại hội Đảng bộ xã nhiệm kỳ 2025-2030 xác định nghề dệt thổ cẩm là ngành nghề mũi nhọn để bảo tồn và phát triển gắn với du lịch. Ngoài ra, việc duy trì nghề dệt, gắn liền với loại hình nghệ thuật Trống đôi, Cồng ba, Chiêng năm - là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, tạo nên một sản phẩm du lịch cộng đồng đặc trưng tại Xuân Lãnh.
Sắp tới đây UBND xã Xuân Lãnh tiếp tục huy động nguồn lực xây dựng khu vực trưng bày, trình diễn và phục vụ du khách trải nghiệm thực tế việc dệt. Đồng thời, đẩy mạnh quảng bá, xúc tiến du lịch sinh thái tại các điểm như suối Mơ, suối Vực Hòm, kết hợp với không gian văn hóa truyền thống, nhằm tạo ra sản phẩm du lịch mang đậm bản sắc dân tộc Ba Na tại Xí Thoại.
HUYỀN OANH