Tại Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam hiện trưng bày một bộ kèn đồng từng được Ban Âm nhạc Giải phóng quân sử dụng để hòa tấu bài Quốc ca trong lễ Tuyên ngôn Độc lập. Đến nay, bộ kèn đồng này là một sưu tập hiện vật đặc biệt trong lịch sử hào hùng của dân tộc ta.
Hòa âm, phối khí các bài hát Cách mạng
Tiếp tôi tại Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, thượng tá Phạm Vũ Sơn, Trưởng phòng Sưu tầm của Bảo tàng cho biết, bộ kèn đồng này gồm 20 chiếc với các loại kèn Xắcxô, Tennô, Coz, Trompét, Connette. Cách đây đúng 80 năm, bộ kèn này được Ban Âm nhạc Giải phóng quân sử dụng để hòa tấu bài Quốc ca trong lễ Tuyên ngôn độc lập tại Quảng trường Ba Đình lịch sử. Tại nơi trưng bày của Bảo tàng, bài “Tiến Quân ca” do cố nhạc sĩ Văn Cao trước đây đã chép tặng Bảo tàng được bố trí trưng bày cùng bộ kèn đồng để du khách đến tham quan dễ hình dung hơn về không khí hào hùng trong lễ Quốc khánh đặc biệt của đất nước.
Để tôi hiểu rõ hơn về việc Ban Âm nhạc Giải phóng quân đã hòa tấu bài Quốc ca năm xưa, Thượng tá Sơn cho tôi tham khảo cuốn “Lịch sử Đoàn Nghi lễ Quân đội 1945-2015” do Nhà Xuất bản Quân đội Nhân dân xuất bản. Cuốn sách cho biết, sau khi Tổng khởi nghĩa Tháng Tám ở Hà Nội giành thắng lợi, một ngày sau, ngày 20/8/1945, 70 đội viên đội kèn Bảo an binh của chế độ Thực dân đã đồng lòng đi theo Cách mạng, đánh dấu sự ra đời của Ban Âm nhạc Giải phóng quân. Khi đó, ông Đinh Ngọc Liên được giao nhiệm vụ làm nhạc trưởng, chỉ huy Ban Âm nhạc Giải phóng quân.
Sau khi được thành lập, Ban Âm nhạc Giải phóng quân trực thuộc Bộ Chỉ huy Quân sự Hà Nội, trang phục thống nhất theo Giải phóng quân gồm quần áo ka ki, đi giày, đội mũ ca lô có đính quân hiệu tròn, sao vàng trên nền đỏ. Thời gian này, những bài hát cách mạng của các nhạc sĩ sáng tác thời kỳ tiền khởi nghĩa có tác động quan trọng trong đời sống văn hóa, tinh thần của nhân dân và bộ đội Thủ đô. Tiếng hát hùng tráng của các bài hát như “Tiến Quân ca”, “Diệt Phát xít”, “Du kích ca”… vang lên suốt ngày đêm trên nhiều đường phố và trong doanh trại quân đội.
Sau lễ chào cờ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tất cả mọi người tại quảng trường lặng im lắng nghe, rồi cùng vỡ òa trong niềm vui khôn tả khi đất nước ta bước vào một trang sử mới.
Tuy nhiên, để đưa những bài hát đó vào biểu diễn ở những dàn nhạc phải qua bước quan trọng là hòa âm và phối khí. Đó là những thử thách không nhỏ, bởi ở Việt Nam khi ấy chưa có một cuốn sách hay một người nào giảng dạy chuyên môn về hòa âm và phối khí. Tất cả các dàn nhạc nhỏ thường đánh “vo” hoặc diễn tấu theo bản tổng phổ in sẵn của châu Âu. Do vậy, ở thời kỳ đó, để có thể hòa âm và phối khí các bài hát cách mạng kể trên, vai trò của nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên rất quan trọng.
Dựa vào những kiến thức về âm nhạc tích lũy nhiều năm dưới thời Pháp thuộc, rồi tự mình học cách hòa âm, phối khí qua các bản tổng phổ của các đại danh nhạc cổ điển phương Tây, nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên đã viết hòa âm, phối khí cho các ca khúc cách mạng tiêu biểu như “Tiến Quân ca”, “Chiến sĩ ca”, “Diệt Phát xít”, “Du kích ca”, “Cùng nhau đi hồng binh”… Khi đã có các bản hòa âm, phối khí, các thành viên của Ban Âm nhạc Giải phóng quân đã không quản thời gian, tích cực tập luyện để chuẩn bị cho những dịp lễ lớn của dân tộc sẽ diễn ra trong thời gian tới.
Âm hưởng Quốc ca tại lễ Tuyên ngôn Độc lập
Trong quá trình Ban Âm nhạc Giải phóng tập luyện, nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên được giao nhiệm vụ chuẩn bị thật kỹ bài hát “Tiến Quân ca” để hòa tấu trong lễ Tuyên ngôn Độc lập của nước nhà. “Tiến Quân ca” của nhạc sĩ Văn Cao là ca khúc hay, trước đó đã được Quốc dân Đại hội họp ở Tân Trào chọn làm Quốc ca. Sau khi nhận được chỉ thị, nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên bàn với nhạc sĩ Nguyễn Hữu Tiến để hòa âm, phối khí thật chuẩn cho bài “Tiến Quân ca”. Đây là lần đầu tiên nước ta công bố Quốc ca, do đó phải làm cho bài “Tiến Quân ca” khi hòa tấu phải tạo được âm hưởng đặc trưng, tiêu biểu cho khí phách và tầm vóc của một quốc gia độc lập.
Từ ý nghĩa trên, nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên và nhạc sĩ Nguyễn Hữu Tiến đã gặp nhạc sĩ Văn Cao để trao đổi thật kỹ về phần nhạc của bài “Tiến Quân ca”. Sau khi cân nhắc kỹ càng, nhạc sĩ Văn Cao đã thống nhất với nhạc sĩ Đinh Ngọc Liên và Nguyễn Hữu Tiến cần sửa hai chỗ, đó là rút ngắn trường độ nốt “rê” của chữ “đoàn” và nốt “mi” ở chữ “xác” trong bản nhạc để bài “Tiến Quân ca” thêm khỏe khoắn, hùng tráng hơn. Khi tổng phổ của bài hát được hoàn thành, các thành viên trong Ban Âm nhạc Giải phóng quân tập đi tập lại bài Quốc ca và một số hành khúc khác để phục vụ lễ Tuyên ngôn Độc lập. Đêm 1/9/1945, toàn đội thao thức, không ai ngủ được.
Sáng 2/9/1945, các thành viên của Ban Âm nhạc Giải phóng quân tề chỉnh trong trang phục quần áo ka ki vàng, đi giày da, đội mũ ca lô có đính quân hiệu, hành quân lên Quảng trường Ba Đình theo đội hình 75 người, được phân làm ba đội gồm: đội thông hiệu, đội trống và đội nhạc hơi. Nhận vị trí trước lễ đài, các thành viên của Ban Âm nhạc Giải phóng quân dàn thành năm hàng ngang, mặt hướng về lễ đài. Nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên phụ trách chỉ huy dàn nhạc.
Tại lễ Tuyên ngôn Độc lập, các thành viên Ban Âm nhạc Giải phóng quân vinh dự được đứng cạnh lễ đài. Cũng như tất cả người dân tham dự lễ Tuyên ngôn Độc lập, các thành viên Ban Âm nhạc Giải phóng quân không ai nén được xúc động. Buổi lễ bắt đầu, khi lá cờ Tổ quốc từ từ được kéo lên đỉnh cột cờ thì cũng là lúc âm thanh hùng tráng của Quốc ca được vang lên. Để diễn đạt được tổng thể của Quốc ca, các nhạc công đã tập trung tâm trí, sử dụng chuẩn xác từng chiếc kèn dưới sự chỉ huy chặt chẽ, chính xác của nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên. Trong tiếng kèn vang vọng, tất cả những người có mặt tại lễ Tuyên ngôn Độc lập như ngưng đọng trong giờ phút thiêng liêng ấy. Nhạc điệu của Quốc ca mỗi lúc thêm dồn dập, giống như nhịp đập của trái tim Tổ quốc đang hòa nhịp với trái tim của mỗi người dân. Lần đầu tiên trong lịch sử dân tộc, Quốc ca nước Việt Nam được lan tỏa, báo hiệu một nhà nước độc lập ra đời.
Nhạc sĩ Đinh Ngọc Liên (1912-1991) là một trong những người có công xây dựng Đoàn Quân nhạc Việt Nam trở thành chính quy. Sau này, ông giữ chức Đoàn trưởng Đoàn Quân nhạc Việt Nam và được phong quân hàm Đại tá. Ngoài công việc chỉ huy dàn dựng, nhạc sĩ Đinh Ngọc Liên còn tham gia đào tạo, và nhiều học trò của ông đã trở thành những nghệ sĩ uy tín trong và ngoài quân đội. Với những đóng góp của mình, năm 1988, nhạc sĩ Đinh Ngọc Liên được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân.
Kiến Nghĩa