(GLO)- 1. Trong kho tàng văn hóa vật thể Tây Nguyên, những bức tượng nhà mồ là một trong những nét văn hóa rất đặc trưng, chỉ riêng người Tây Nguyên mới có. Không chỉ là sự tưởng tượng hồn nhiên của những tâm hồn chân chất, mà tượng mồ còn mang giá trị nghệ thuật cao bởi sự sáng tạo đa dạng, khéo léo đến lạ lùng của những bàn tay chai sần, vốn quen cầm rìu, rựa.
Ai đã một lần may mắn được chiêm ngưỡng những bức tượng gỗ thô mộc ấy (trừ những người tư duy “quá hoàn hảo”) đảm bảo sẽ đều phải tặc lưỡi, tròn mắt ngạc nhiên với sự sống động của những bức tượng người đàn bà mang bầu nặng nề, ông già uống rượu cần ngất ngư, người thanh niên từ suối lội lên với con cá trên ngọn lao tưởng như còn đang giãy giụa, thậm chí hình dạng kẻ say lẫn “cái nam tính” của phái mạnh… tất tần tật bày ra một cách vô cùng sinh động.
Cũng phải nói rõ thêm: mỗi tộc người một đặc trưng nghệ thuật tạo hình của riêng mình, nhưng tượng mồ phổ biến rộng rãi nhất là ở các cư dân nhóm ngôn ngữ Môn-Khơmer như Bahnar, Cơ Tu, Sê Đăng và một phần ở nhóm Jrai chứ không phải tộc người nào cũng có.
 |
| Tượng nhà mồ ở Tây Nguyên. Ảnh: K.N.B |
Thời gian gần đây, trên thương trường tượng nhà mồ đang được chào bán “đắt như tôm tươi” (nói theo thành ngữ của ông bà ngày xưa). Sở dĩ có việc lạ lùng thế là vì cái “tin vịt” rằng trong văn phòng, hội sở mà có bày tượng mồ Tây Nguyên thì làm ăn rất phát đạt. Tượng càng cổ càng quý, càng có giá (có lẽ vì có các thần linh phù trợ chăng?). Thế nên mới có chuyện thương lái buôn đồ cổ xoay như chong chóng kiếm tìm những bức tượng gỗ từ mọi xó xỉnh rừng già hay kon, plei (làng) rồi hét giá.
Rõ việc rồi, mới thấy tội nghiệp cho các… đại gia. Tượng mồ Tây Nguyên chỉ mang ý nghĩa một phần là sự chia sẻ của người sống với sự “cô đơn” của người mới chia tay cõi trần về cõi âm, phần nữa cho khu nhà mồ bớt vẻ hoang lạnh. Chứ nào có thần thánh gì đâu? Với lại, việc chuyển đổi tín ngưỡng kéo theo việc không còn lễ bỏ mả, cũng như nở rộ tình trạng xây nhà mồ bằng vật liệu bền vững (xi-măng, gạch, đá…) diễn ra tại Tây Nguyên đã ngót nghét hơn 40 năm có lẻ. Trước đây, người ta thường dùng cây plang vì gỗ mềm, dễ đục đẽo (nên cũng dễ mục), vì vậy sau hàng mấy chục năm phơi mưa nắng ngoài rừng thì làm gì mà có “tượng mồ cổ” mà đổ cả chục triệu đồng ra rước về?
2. Sau tượng mồ, lại đến chuyện những chiếc xà gạc bị ráo riết lùng mua. Xà gạc-gọi thông thường là chiếc rìu-từng rất gắn bó với đời sống người Tây Nguyên, bởi trước kia đây là phương tiện chủ yếu dùng để phát rẫy, chặt cây, dựng nhà… Ít người biết rằng làm được chiếc xà gạc tốt rất công phu: phải rèn kỹ lưỡng và khéo léo mới có được chiếc sống rìu cong hơn; làm chiếc cán cũng rất kỳ công khi phải lựa chọn gốc le già có mấu, rồi hơ, uốn, phơi ngoài trời một thời gian khá dài. Ngày nay, không chỉ các lò rèn cổ truyền không còn, mà thợ kỹ thuật giỏi cũng theo nhau về với ông bà nên gần như kỹ thuật rèn xà gạc đã thất truyền. Chính vì vậy, với những người cao tuổi ở các buôn làng, chiếc xà gạc trở thành một kỷ vật rất quý. Ngược lại, với lớp trẻ, chưa kịp làm quen với sức nặng của cây xà gạc trong tay thì đã phải ngày ngày mài mòn ghế các nhà trường, ít nhất cũng phải 9 năm, đâu còn thời gian mà cầm rìu, rựa? Huống chi ngày nay còn có cả bộ đồ mộc đủ mọi món (được dạy phổ biến trong các trường dạy nghề), rồi rừng càng ngày càng cạn kiệt, cần dùng gì tới xà gạc nữa… Nên nó bỗng thành thừa ra trong căn nhà xây. Và rồi lại được “tin vịt” phóng đại lên thành “sức mạnh tiềm ẩn” khiến các đại gia lùng mua.
Chuyện nhẫn lông voi cũng vậy, tìm trong lịch sử mấy trăm năm của nghề săn bắt và thuần dưỡng, buôn bán voi qua biên giới Đông Dương, khắp các vùng, voi nhà được con người coi như anh chị em trong gia đình, chẳng hề thấy người Tây Nguyên nào cho rằng mang nhẫn, vòng có cài lông voi là may mắn, làm ăn phát đạt. Chỉ có những miếng ngà voi được mài tròn làm vật trang sức đeo tai, trong tập quán được coi là thể hiện sự sang trọng của người M’Nông, K’Ho, Brâu… Vậy mà, cũng qua những “tin vịt”… thì lại rộ lên phong trào đeo nhẫn lông voi. Chỉ thương cho lũ voi nhà bị chặt cả túm chót đuôi dùng đuổi ruồi muỗi để lấy lông làm nhẫn, thậm chí bị bắn chết để lấy ngà.
Kể ra thì cũng thật tội nghiệp các đại gia với tượng nhà mồ giả cổ cùng những thứ bị khoác cho “chiếc áo” sức mạnh thần bí mà phải bỏ hàng đống tiền ra rước về.
Linh Nga Niê Kdăm
