Trẻ nhìn thấy hành vi bỏ nhà, được chăm sóc, yêu thương như một cách khẳng định bản thân, từ đó dẫn đến các hành vi có nguy cơ bị bình thường hóa...
Thời gian gần đây, các bản tin thông báo "tìm trẻ mất tích" hay trẻ bỏ nhà ra đi... xuất hiện thường xuyên, điển hình như trường hợp mới đây, em T. (13 tuổi, trú tại Hà Nội) bị "bạn mạng" quen hơn một năm trên game dụ dỗ tham gia chuyến đi chơi ở Tây Ninh và qua biên giới sang Campuchia... Đáng nói, đối tượng "bắt cóc online" đã chạm đúng tâm lý độ tuổi của T. để mê hoặc bằng lời nói, đúng nghĩa như một người "chăm sóc tâm trạng".
Khoảng trống trong giáo dục cảm xúc
Chia sẻ với Tiền Phong từ , Tiến sĩ tâm lý học Nguyễn Đỗ Hồng Nhung - Trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên cho biết, giai đoạn vị thành niên là giai đoạn trẻ tìm kiếm bản sắc với các câu hỏi: “Tôi là ai?”, “Tôi thuộc về đâu?”, “Ai là người thật sự yêu thương tôi?” nên , được thuộc về một nhóm, được thể hiện bản thân.
Nếu không được đáp ứng những nhu cầu này trong môi trường gia đình hoặc học đường, trẻ dễ tìm kiếm sự chấp nhận từ bên ngoài, trong đó có cả những người xa lạ. Nắm được tâm lý đó, kẻ xấu thường đóng vai người bạn, người anh, chị, hoặc “người yêu ảo”, khiến trẻ cảm thấy được yêu thương, đặc biệt, từ đó dễ bị dẫn dụ, thậm chí rời bỏ gia đình để đi theo tiếng gọi cảm xúc.
Trường hợp trẻ thường xuyên gắn bó an toàn với cha mẹ sẽ có khả năng tự điều tiết cảm xúc, ít bị cuốn theo và dễ tìm kiếm sự trợ giúp khi gặp vấn đề. Ngược lại, nếu trẻ thiếu gắn bó an toàn (bị bỏ bê, thường xuyên bị quát mắng, ít được lắng nghe) thường tìm kiếm sự bù đắp từ người lạ, đặc biệt là những người tỏ ra quan tâm, ân cần hoặc sẵn sàng rời bỏ gia đình để theo những người hứa hẹn “yêu thương thật lòng”. Một lời an ủi, vài món quà nhỏ, hay sự chăm sóc ảo cũng có thể khiến trẻ chuyển đối tượng gắn bó sang kẻ lừa đảo.
"Mặt khác, hành vi của con người được củng cố bởi phần thưởng. Vì thế, trẻ dễ bị huấn luyện hành vi bởi các đối tượng xấu thông qua quà tặng, sự nuông chiều hoặc cảm giác được tôn trọng. Dần dần, trẻ sẽ có xu hướng vâng lời và lệ thuộc cảm xúc vào những người lạ”, TS. Nhung nói.
Theo chuyên gia tâm lý, trẻ vị thành niên cũng dễ bị tác động bởi hình ảnh trên mạng như người nổi tiếng sống tự do, bỏ nhà để “theo đuổi đam mê”, hoặc các nội dung lãng mạn hóa hành vi bỏ nhà, yêu đương mù quáng. Trẻ cũng có thể bắt chước bạn bè hoặc “idol” trên mạng, nhất là khi thiếu định hướng từ người lớn. Trẻ nhìn thấy hành vi bỏ nhà, được chăm sóc, yêu thương như một cách khẳng định bản thân, từ đó dẫn đến các hành vi có nguy cơ bị bình thường hóa.
Bên cạnh đó, nhiều trẻ có tâm lý bị tổn thương như bị bắt nạt ở trường, mâu thuẫn với cha mẹ, bị bỏ rơi về mặt cảm xúc... Điều này tạo ra trạng thái cô lập, trống rỗng, thiếu kết nối xã hội. Kẻ lừa đảo thường đóng vai người thấu hiểu, thường xuyên nhắn tin, tâm sự hoặc cung cấp cho trẻ “giải pháp” để thoát khỏi thực tại đau buồn, như bỏ nhà, rời đi, đổi tên, chuyển nơi sống. Do đó, trẻ bị lôi kéo một cách “tự nguyện”, cho rằng mình đang chọn con đường mới chứ không phải bị lừa đảo.
"Hiện tượng trẻ vị thành niên dễ bị dụ dỗ bởi các đối tượng lừa đảo là hệ quả của sự tác động đa chiều giữa nhu cầu phát triển tâm lý lứa tuổi, khoảng trống trong giáo dục cảm xúc, giáo dục giới tính, tình dục toàn diện và kỹ năng sống cũng như chiến lược thao túng tinh vi từ kẻ xấu (từ lời khen, tạo sự sợ hãi đến gây áp lực)", TS. Nhung cho hay.
Tăng khả năng tự nhận diện cảm xúc tiêu cực
Ở góc độ trẻ, TS. Nhung cho rằng, cần phát triển tư duy phản biện bằng cách cho trẻ phân tích các tình huống giả định hoặc xem video cảnh báo từ các chiến dịch an toàn mạng, sau đó thảo luận cùng bạn bè hoặc người lớn: Tại sao người lạ lại biết nhiều thông tin về mình?; Liệu có ai cho không mình thứ gì quý giá mà không cần đổi lại điều gì?; Tại sao người đó lại yêu cầu giữ bí mật với bố mẹ hay người thân của mình?...
Mỗi bạn cần tăng cường khả năng tự nhận diện cảm xúc tiêu cực và tìm kiếm sự giúp đỡ, tránh bị dẫn dắt bởi người lạ khai thác điểm yếu. Học cách nói “không” trước những đề nghị đáng nghi từ người khác, đặc biệt là người lạ, hay trên các trang mạng xã hội. Đồng thời biết tìm người đáng tin cậy để kể lại sự việc và yêu cầu sự giúp đỡ.
Ở góc độ phụ huynh, cha mẹ cần tạo dựng mối quan hệ tin tưởng với con cái. Các bậc phụ huynh nên học cách là người bạn đồng hành chứ không chỉ là người kiểm soát con trẻ, tránh các phản ứng trách mắng, châm biếm hoặc đổ lỗi khi trẻ mắc lỗi.
Phụ huynh cần nâng cao nhận thức về giáo dục giới tính, tình dục toàn diện (an toàn cơ thể, ranh giới cá nhân, quyền được tôn trọng, quyền được giữ bí mật...) cũng như kiến thức an toàn mạng (quyền bảo vệ thông tin cá nhân, nguy cơ lạm dụng...) để kịp thời cung cấp kiến thức và kỹ năng cho con cái.
"Các bậc phụ huynh cần đồng hành cùng con, dạy con về thiết lập giới hạn sử dụng công nghệ thông qua việc hướng dẫn trẻ cách tra cứu thông tin đáng tin cậy, sử dụng mạng xã hội đúng cách, nhận diện trang web lừa đảo, quảng cáo sai sự thật.
Chính phụ huynh cũng nên tự thực hành cảnh giác khi dùng mạng xã hội, tránh chia sẻ thông tin cá nhân, cảnh báo kịp thời nếu phát hiện chiêu trò lừa đảo, từ đó làm gương cho con trẻ", chuyên gia tâm lý nói.
Việc không chỉ là dạy trẻ tránh người lạ mà là hành trình giáo dục lâu dài về tư duy phản biện, và xây dựng mối quan hệ tin cậy. Phụ huynh đóng vai trò trung tâm trong việc nuôi dưỡng cảm xúc, tăng sức đề kháng tâm lý và đồng hành cùng con trong thế giới số ngày càng phức tạp.
Việc phối hợp đồng bộ giáo dục gia đình - nhà trường - xã hội là giải pháp toàn diện để tạo ra không gian an toàn và lành mạnh cho con trẻ. Hơn hết, khi trẻ đủ “mạnh” về sức khỏe thể chất, sức khỏe tâm thần và sức khỏe xã hội, các em sẽ dễ dàng nhận ra các chiêu trò của kẻ xấu và có thể ứng phó một cách thông minh, an toàn.
Châu Linh
