Phóng viên Báo và phát thanh, truyền hình Gia Lai đã có cuộc phỏng vấn luật sư Lê Thành Trung-Giám đốc Trung tâm Trợ giúp pháp lý tỉnh về những điểm mới của Luật.
* Thưa ông, Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 có nhiều điểm mới so với các quy định trước đây. Ông có thể khái quát tinh thần cốt lõi của Luật, đặc biệt là nguyên tắc xử lý lấy giáo dục làm trọng tâm đối với người chưa thành niên (NCTN) phạm tội?
- Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 gồm 10 chương, 179 điều với điểm nhấn là chuyển mạnh từ tư duy “xử lý để trừng phạt” sang “xử lý vì giáo dục, phòng ngừa và phục hồi”.
Nếu trước đây, việc xử lý NCTN phạm tội vẫn chịu ảnh hưởng nhất định của cách tiếp cận hình sự truyền thống thì Luật mới đã xác lập rõ nguyên tắc: Giáo dục, giúp đỡ là mục tiêu hàng đầu, trừng phạt chỉ là biện pháp cuối cùng.
Luật khẳng định NCTN phạm tội là đối tượng đặc thù, chưa hoàn thiện về thể chất, tâm sinh lý và nhận thức pháp luật, dễ bị tác động bởi môi trường sống, gia đình và xã hội. Vì vậy, việc xử lý không nhằm trả giá cho hành vi vi phạm mà hướng tới giúp các em nhận thức đúng sai, sửa chữa lỗi lầm, tránh tái phạm và phát triển lành mạnh.
Tinh thần này được thể hiện xuyên suốt từ nguyên tắc xử lý, thẩm quyền, trình tự tố tụng đến hệ thống các biện pháp áp dụng. Đặc biệt, Luật yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng đặt lợi ích tốt nhất của NCTN lên hàng đầu, hạn chế tối đa việc gây tổn thương về tâm lý, danh dự và tương lai của các em trong quá trình xử lý vụ việc.
Điều này phù hợp với các chuẩn mực quốc tế mà Việt Nam là thành viên, đồng thời đáp ứng yêu cầu thực tiễn trong công tác phòng ngừa tội phạm ở lứa tuổi vị thành niên hiện nay.
* Luật ưu tiên áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng, hạn chế hình phạt tù đối với NCTN phạm tội. Ông đánh giá thế nào về ý nghĩa và tác động của quy định này trong thực tiễn, thưa ông?
- Đây là một trong những điểm mới rất đáng chú ý của Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024. Theo Điều 36, Luật quy định 12 biện pháp xử lý chuyển hướng như: Khiển trách, xin lỗi bị hại, bồi thường thiệt hại, quản thúc tại gia đình, hạn chế khung giờ đi lại, tham gia chương trình giáo dục, phục hồi hành vi… Đây đều là những biện pháp mang tính giáo dục, phục hồi, giúp NCTN nhận thức sai phạm mà không bị tách khỏi môi trường gia đình, nhà trường và xã hội.
Thực tế cho thấy, nhiều trường hợp NCTN phạm tội xuất phát từ nhận thức pháp luật hạn chế, hoàn cảnh gia đình thiếu sự quan tâm hoặc bị lôi kéo, dụ dỗ. Nếu áp dụng hình phạt tù quá sớm sẽ dễ dẫn đến hệ lụy lâu dài như gián đoạn học tập, mặc cảm xã hội, thậm chí làm gia tăng nguy cơ tái phạm. Vì vậy, việc chỉ áp dụng hình phạt khi các biện pháp chuyển hướng không hiệu quả là rất tiến bộ.
Ngay cả trong trường hợp buộc phải áp dụng hình phạt, Luật cũng quy định chặt chẽ, bảo đảm tính nhân đạo. Theo Điều 115, chỉ cho phép áp dụng 4 loại hình phạt đối với NCTN phạm tội gồm: Cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ và tù có thời hạn; tuyệt đối không áp dụng tù chung thân hoặc tử hình. Đặc biệt, Điều 119 quy định cụ thể mức trần hình phạt tù đối với từng nhóm tuổi, thấp hơn rất nhiều so với người đã thành niên.
Những quy định này không làm giảm tính nghiêm minh của pháp luật mà giúp việc xử lý đúng đối tượng, đúng mức độ, bảo đảm công bằng và hiệu quả phòng ngừa tội phạm lâu dài.
* Thưa ông, Luật cũng nhấn mạnh trách nhiệm của gia đình, nhà trường, cơ quan tư pháp và toàn xã hội trong việc xử lý, giáo dục NCTN vi phạm pháp luật. Từ thực tiễn công tác trợ giúp pháp lý, ông đánh giá vai trò của các chủ thể này như thế nào để Luật được triển khai hiệu quả?
- Luật mới được xác lập cách tiếp cận toàn diện, coi giáo dục, phòng ngừa và tái hòa nhập là trách nhiệm chung của gia đình, nhà trường, cơ quan tư pháp và toàn xã hội, chứ không chỉ riêng các cơ quan tiến hành tố tụng. Đây là điểm mới quan trọng, tạo nền tảng để việc xử lý NCTN vi phạm pháp luật đạt hiệu quả bền vững.
Trong đó, gia đình giữ vai trò nền tảng, trực tiếp quản lý, giáo dục và giám sát NCTN khi áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng. Nhà trường có trách nhiệm tạo môi trường học tập lành mạnh, giúp các em tiếp tục học tập, rèn luyện, hạn chế tâm lý mặc cảm, kỳ thị. Các cơ quan tư pháp phải đổi mới phương thức xử lý theo hướng thân thiện, phù hợp với lứa tuổi; rút ngắn thời gian tố tụng, hạn chế áp dụng các biện pháp mang tính cưỡng chế.
Đáng chú ý, Luật lần đầu tiên quy định rõ vai trò của người làm công tác xã hội trong hoạt động tư pháp NCTN. Đây là lực lượng hỗ trợ quan trọng, giúp đánh giá đầy đủ hoàn cảnh, tâm lý, nhu cầu của các em, qua đó tham mưu lựa chọn biện pháp xử lý phù hợp.
Riêng đối với công tác trợ giúp pháp lý, chúng tôi xác định trách nhiệm không chỉ là bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong tố tụng mà còn tư vấn, định hướng, hỗ trợ các em và gia đình hiểu đúng tinh thần nhân văn của Luật. Khi các bên cùng chung cách nhìn, cùng đặt giáo dục và tương lai của NCTN làm trọng tâm thì hiệu quả triển khai Luật sẽ rõ nét hơn.
* Xin cảm ơn ông!