Mâm ngũ quả ngày tết của người Việt có nhiều điểm khác nhau ở cả 3 miền. Thậm chí, ngũ quả nhưng không nhất thiết là 5 loại quả, mà mâm cúng có 7 hay 9 loại trái cây, người ta cũng gọi là ngũ quả - vì mâm ngũ quả đã trở thành thuật ngữ văn hóa mang tính biểu tượng.
Cách chuẩn bị mâm ngũ quả
PGS.TS Nguyễn Ngọc Thơ, Giảng viên cao cấp Viện phát triển năng lực lãnh đạo, Đại học Quốc gia TP.HCM cho hay, người Việt rất coi trọng bài trí bàn thờ tổ tiên và mâm cỗ ngày tết.
Các quy tắc cổ như "đông bình tây quả", dâng cúng bánh chưng/bánh tét – quả dưa hấu (từ hướng mắt tổ tiên nhìn ra, bình hoa bên trái, mâm ngũ quả bên phải; quả dưa hấu tròn bên trái, bánh chưng/bánh tét bên phải), chuẩn bị "thịt muối dưa hành câu đối đỏ"… được quan tâm gìn giữ.
Tuy nhiên, nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Ngọc Thơ cho rằng, việc chuẩn bị cho ngày tết này chỉ đẹp và có ý nghĩa khi cả nhà cùng chung tay làm, không nên dồn hết việc cho những người phụ nữ trong gia đình.
Trên bàn thờ ngày tết thường có bình hoa, mâm ngũ quả là vì có quan niệm: bình là bình an hoa là hoa nở, bình an và nở hoa mới được kết quả tốt, mong muốn năm mới bình an và chớm nở hoa để có mâm ngũ quả là kết quả. Theo quy tắc mặt trời đi từ hướng đông sang hướng tây, mở đầu đến kết thúc một ngày nên bình hoa nằm bên trái, mâm ngũ quả bên phải theo hướng mắt tổ tiên nhìn ra, con cháu trong nhà nhìn lên thì ngược lại. Các loại quả cúng trên mâm ngũ quả là biểu tượng truyền cảm hứng, ý nghĩa mà người cúng mong muốn.
TS Dương Hoàng Lộc, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Đạo đức – Tôn giáo, ĐH KHXH&NV (Đại học Quốc gia TP.HCM) cũng thông tin, phần đông các gia đình thường chọn số loại quả lẻ khi bày biện trái cây cúng. Có thể là 3 – 5 – 7 hoặc 9, tùy mỗi nhà. Nhiều gia đình tin rằng, mâm ngũ quả là để thể hiện lòng hiếu thảo đến ông bà tổ tiên nên tùy tấm lòng, không phải bắt buộc là 5 loại trái cây.
Tuy nhiên, ngày tết, người Việt chuộng các loại trái cây đủ màu sắc để đúng với quan niệm về thuyết ngũ hành. Các loại trái cây được lựa chọn như sau: quả dưa lê màu trắng (hành Kim); quả dưa hấu, xoài xanh, đu đủ xanh, quả dừa, sung màu xanh lá (hành Mộc); quả nho đen, vú sữa tím (hành Thủy), quả dừa lửa, thanh long, táo đỏ (hành Hỏa); quả phật thủ vàng, xoài chín, quýt, cam vàng (hành Thổ)…
Các loại trái cây khi bày lên mâm ngũ quả cần được lau rửa sạch bụi, cần chú ý nên lau thật khô, tránh đọng nước để trái cây trưng được lâu hơn.
Mâm ngũ quả 3 miền khác nhau thế nào?
Theo TS Dương Hoàng Lộc, mỗi loại quả trong mâm ngũ quả có ý nghĩa khác nhau: trái bưởi tròn đầy tượng trưng cho sự phúc lộc, viên mãn; dưa hấu ruột đỏ tượng trưng cho mọi điều tốt đẹp, trung thực, làm ăn gặp "đỏ", gia chủ phát tài; bưởi da xanh ruột hồng, nhiều người để gia chủ có năm mới hồng phát; đu đủ tượng trưng sự đủ đầy; phật thủ tượng trưng là bàn tay Phật che chở cho con người; xoài có ý tiêu xài không thiếu thốn…
Do cách phát âm mà cách lựa trái cây bày mâm ngũ quả của người miền Nam cũng rất thú vị, ám chỉ cho ước nguyện về đời sống hưng thịnh. Ví dụ: mãng cầu (na), dừa, đu đủ, xoài, thơm (dứa), sung… với nghĩa: "cầu vừa đủ xài thơm" hay "cầu vừa đủ xài sung".
Khác biệt trong cách bài trí mâm ngũ quả của miền Nam, miền Bắc có thể thấy nhất là ở nải chuối. Mâm ngũ quả của người miền Nam thường không có chuối vì theo cách phát âm giọng miền Nam, đọc như "chúi" thể hiện sự không may mắn. Một số gia đình miền Nam cũng không cúng cam vì sợ câu "quýt làm cam chịu" hay không cúng lê vì tránh "lê lết".
Trong khi đó, mâm ngũ quả của người miền Bắc lại thường có chuối vì nải chuối có tượng hình như bàn tay Phật, bao bọc, che chở con người qua vạn sự bình an. Ngoài ra, mâm ngũ quả miền Bắc còn có bưởi, cam, quýt màu vàng, hoặc đào, lê màu trắng.
Thông thường, các gia đình miền Bắc hay bày mâm ngũ quả có nải chuối đặt ở dưới cùng, đỡ lấy tất cả các loại quả còn lại. Chính giữa có thể đặt quả bưởi hay phật thủ vàng; các loại đào, quýt hay ớt thì đặt xen kẽ vào các trái chuối để thêm điểm nhấn, màu sắc.
Người miền Trung thì không quá câu nệ hình thức mâm ngũ quả vì vùng đất này quanh năm vốn đã phải đối mặt với khí hậu khắc nghiệt nhất cả nước nên thường có gì cúng đó, chủ yếu thể hiện lòng thành kính.
Thực tế, ngày nay vì điều kiện sống thay đổi, người vùng này đến vùng khác làm việc, sinh sống nên mâm ngũ quả ở các vùng miền cũng có phần "giao thời". Nhiều gia đình không quá câu nệ, mà có gì cúng nấy, miễn sao đẹp mắt, thậm chí không cúng 5 loại quả nhưng người ta vẫn quen gọi trái cây trên bàn thờ ngày tết là "mâm ngũ quả".
Theo Vũ Phượng (TNO)
