Tất nhiên là không ăn không, mà biết cách trao đổi, ví dụ như vải, nhất là vải đỏ (món này ở Ty Văn hóa thời ấy rất nhiều), thuốc lá, cá khô... chuẩn bị sẵn mang theo.
Và, trong một chuyến về như thế, tôi chứng kiến một vụ... tự tử. Chẳng là hôm ấy, làng bắn được con heo rừng, chia đều cho mọi nhà. Anh này ở rìa làng, hình như dân ngụ cư hay thế nào đấy, được chia miếng thịt nhưng anh lại cảm thấy miếng của mình ít hơn của người khác. Thế là... tự tử.
Thì ra, với người Tây Nguyên, chết không phải là hết, mà chết là sự bắt đầu, nó sẽ tái sinh ở cõi atâu. Có lẽ vì thế nên mọi người hay tự tử, chẳng có lý do gì to tát cũng... tự tử.
Trở lại chuyện anh tự tìm đến cái chết mà tôi vừa nhắc đến.
Mọi người để anh nằm đấy và ăn uống, nhảy múa, rất vui vẻ (là tôi thấy thế). Thi thoảng, có người cầm miếng thức ăn đến quẹt vào miệng anh, ý là cho anh ăn.
 |
| Những chuyến về làng luôn để lại một câu chuyện đặc biệt. Ảnh minh họa: Phương Vi |
Là bởi, họ nghĩ anh ấy mới nằm đấy nghỉ ngơi, chứ chưa chết. Phải đến khi làm lễ bỏ mả thì mới chết hẳn, mới sang thế giới người âm. Vì thế, bây giờ và 3-4 năm nữa, anh này vẫn thường xuyên được “thăm nuôi”. Hàng ngày, mọi người vẫn mang cơm nước ra mộ bón cho anh ăn, qua 1 cái lỗ thông hơi trên miệng quan tài. Ngoài ra, khi mang đi chôn, anh vẫn được chia của cải. Tất nhiên những đồ được chia được làm cho hỏng đi, như chiêng, ghè thì đục thủng, các thứ khác cũng làm cho méo, cho dẹp đi...
Lẽ ra thì anh “được nằm” cả tuần kia, cho dân làng ăn uống no say càng lâu càng tốt, nhưng có đoàn công tác chúng tôi nên xã vận động gia đình chôn sớm. Và gia đình chấp thuận. Anh được đưa ra khu nhà mồ, chọn cái mộ của gia đình, là một cây gỗ đã đục bộng bên trong. Người ta mở nắp cái quan tài nguyên cây rất to ấy ra, và... bên trong đã có 2 thi thể, có 1 người mới được chôn mấy tháng.
Tôi để ý thì thấy, những người vừa khiêng vác, vừa nhét người vào quan tài kia, họ lại tiếp tục bốc thức ăn, như chưa từng làm việc này. Không chỉ thế, họ còn bốc đút cho người khác cùng ăn. Và, không ai được nhè ra. Sau này, tôi có quen một bác người Giẻ Triêng, bác này cũng hay nhậu tê tê rồi bốc thức ăn bỏ vào miệng khách, bắt ăn bằng được. Có người phải nhè ra vì miếng thức ăn to quá, trong khi bác kia quan niệm, miếng càng to càng quý khách. Còn nhớ có lần ngồi với anh Đỗ Quang Hoàn, nhà báo từng thường trú ở Gia Lai, nhắc lại, anh Hoàn kể rất nhiều người, toàn tây học, trí thức, hàm vụ thứ trưởng... sửng cồ với ông này khi bị nhét thức ăn như thế. Nhưng thực ra đấy là phong tục hiếu khách của người Tây Nguyên. Vì ăn bốc từ nhỏ nên người Tây Nguyên bốc rất khéo và nhét vào miệng cũng rất khéo.
Thì ở đây, tôi cũng xơi mấy nắm thức ăn, có cơm, có thịt, có lá mì, đầy miệng. Bà con ở đây có vài món chín, còn lại là những món khá khó ăn như thịt bạc nhạc băm nhuyễn rồi trộn với dịch ruột non, tiết... thành một thứ lệt xệt, hay những miếng thịt gói vào lá, rồi vùi trong tro ấm, chỉ tro ấm chứ không than, khi mở ra miếng thịt chỉ hơi âm ấm.
Cách đây hơn chục năm chi đó, nhớ có cuộc họp, Nghệ sĩ Nhân dân Xuân La khi ấy là đại biểu HĐND tỉnh, cũng kể lại việc chị từng chứng kiến một cuộc người ta “chôn chung” như thế khi về làng giám sát. Chị là người Hre Quảng Ngãi nhưng cũng lần đầu tiên thấy việc này. Thì ra, nó cũng bình thường như một số vùng người Kinh có tục bốc mả vậy. Một thời, tôi đã lăn lộn dưới làng, ăn như thế, uống như thế và cái hay là không đau ốm gì. Tất nhiên, trong túi luôn có tetracylin hoặc cloxit, loại kháng sinh thời ấy, đắng kinh người. Thế mà một lần, tôi đã cứu 1 cháu bé 7 ngày tuổi bằng chính thuốc cloxit ấy. Nếu không có viên thuốc tôi nghiền nhỏ rồi vắt sữa mẹ nó vào dốc cho nó lúc nửa đêm ở cái làng biên giới xa xôi, đứa bé chắc chắn chết vì mất nước, vì cứ 5 phút nó lại... xoẹt một lần, tôi nằm mà xót ruột và sau khi hội ý với mấy “sư phụ” Tô Ngọc Thanh, Phạm Hùng Thoan... tôi đã dậy cho cháu uống. Và như một phép tiên, nó cầm sự đi lỏng như nước, sáng sau ngủ như chó con... Thì ra, vì bà con ít dùng thuốc, nếu không muốn nói là chưa bao giờ nên giờ cho uống thuốc gì cũng rất dễ khỏi. Tôi đã nhiều lần làm bác sĩ bất đắc dĩ và cũng thành công là vì thế. Bây giờ thì chắc chắn chả còn đâu những việc ấy.
