(GLO)- Đà Lạt xưa nay làm tê mê thiên hạ bởi những giá trị êm ả riêng có của nó. Thành phố của tình yêu, mơ mộng, ngây thơ và nông nổi mà. “Chiều lên, chiều lên, núi bỗng quay về ngại ngùng bước chân”. Kỳ lạ là, những câu nhạc như chán chường kiểu thế về nó, lại là réo gọi người ta tìm đến, quay về…
Trong một nhà hàng tư nhân sang trọng có tên “Không Tên” trên đường Triệu Việt Vương ở Đà Lạt, nơi mà giới chức tỉnh Lâm Đồng hay chọn để tiếp khách, luôn có những tấm ảnh về xứ sở này được chụp từ buổi ban đầu. Ngay một quán nhậu bình dân bên hồ lắng Hồng Lạc ở xứ đây, cũng thấy vậy. Có lần, tôi hỏi họ:
 |
| Một góc Đà Lạt xưa (ảnh tư liệu). |
- Sao lại treo những cảnh đô thị Đà Lạt xưa lên tường mà không là những tranh, ảnh khác?
Chủ quán rằng, ảnh xưa thế này quán sẽ đặc sắc hơn, khách thích hơn.
- Lấy đâu ra ảnh Đà Lạt xưa vậy hè?
- Đi mua anh ạ!-người chủ tự hào về thứ mình có.
Ở một câu lạc bộ billiards gần Ngã Năm đại học, tôi cũng hỏi câu hỏi như vậy trước những bức ảnh xưa rích về xứ lạnh trên tường kia. Ông chủ trẻ: “Chơi thế mới chơi!”.
Còn khách sạn, nhà nghỉ, homestay thì khỏi nói rồi, người ta treo xoáy vào “Đà Lạt xưa” để trang trí. “Gây mê” cho du khách đấy, ngay chỗ lưu trú.
*
Kỳ lạ thật, con người ta bỗng một ngày yêu ký ức thế! Thế nhân hình như luôn có nhu cầu muốn biết gốc gác của mình. Và nơi mình sống, cũng vậy. Mà xem lại ảnh xưa là như lật lại quá khứ, đập vỡ thời gian để nhận chân cảm xúc, thăm viếng, “du lịch” ngay quê xứ xa xưa chăng (!?). Ở thành phố này nó vốn mơ mộng nên những cú chơi “khác người” cũng sang, đòi hỏi tri thức cao, sang và đẹp, hàn lâm và tinh tế. Có những điều thú vị của cuộc sống nằm ở chiều vi tế đơn giản.
Sách bán chạy nhất của nhà sách lớn nhất Đà Lạt-Phương Nam Book-mấy năm qua là sách ảnh về “Đà Lạt xưa”. Cứ có hình ảnh Đà Lạt ngày xưa là trước sau cũng hết, chả cần biết của nhà xuất bản nào. Chồng sách cao ngất, ít ngày tạt vô nhìn lại, thấy chạm đáy. Sách chả có trang nội dung nào, mỗi trang là một bức ảnh, thi thoảng mới có một vài chữ dưới cùng. Từng trang như từng cuốn phim thu lại. Nhà sử học Dương Trung Quốc cũng đã tổ chức làm cuốn sách ảnh lấy tên: “Đà Lạt xưa”. Và ông nhiếp ảnh gia Tam Thái… ở tận Sài Gòn cũng làm cuốn sách có tên: “Ngày xưa Đà Lạt”.
Giờ thì đếm không hết nơi chỗ dùng ảnh xưa Đà Lạt để treo thay tranh đâu, khi mà nó bỗng quá phổ biến ở thành phố này những năm gần đây.
Người Đà Lạt như đang trong cơn nghiện “ký ức”.
Đà Lạt xưa là gì? Là những gì thơ mộng vốn có của xứ sở, về những năm tháng đã đi qua. Là thiên nhiên êm ái, mong manh núi đồi mấp mô. Là khói sương bảng lảng. Là những rừng lá kim tinh khiết. Là những người Lạch thuần hậu hồn cốt núi rừng. Là những nhóm người xa lạ không thuộc chủng nòi ở cao nguyên Langbian xa lạ đi khám phá xứ sở sơn nguyên này. Những làng người sơn cước thuần hậu chưa bước ra với thế giới bên ngoài. Những làng lưu dân người Việt với nguyên si lối ăn vận khăn đóng áo dài. Rồi dấu ấn đô thị cắm xuống để chuyển hóa nó bước thẳng sang cuộc đời “phố”.
Thế là xuất hiện những đường sá đô thị núi mềm mại len lỏi theo lũng đồi. Là những biệt thự với thứ kiến trúc xa lạ tỉ mẩn và kỳ công của văn minh phương Tây thảnh thơi mọc lên giữa những dải đồi lưa thưa thông. Là công trình nhà ở với chất liệu xây cất là xi măng, gạch đá, sắt thép xuất hiện trước sự ngơ ngác của cộng đồng bản địa chỉ gần gũi với thảo mộc. Rồi những đường sá với công sở, chợ búa, trường học, bệnh viện, thánh đường, nhà chùa, khách sạn, hội quán. Là những rừng thông nguyên vẹn, thác nước hoang sơ, những dòng suối êm ả… Ảnh càng xưa đều là do người Pháp chụp, vì người Việt và người Lạch làm sao chế tạo ra được chiếc máy ảnh cũng như sở hữu được nó. Những bức ảnh tuyệt đẹp mà vô danh, vì hẳn những người làm sách sưu tập không đủ sức tìm ra tác giả. Ảnh có rõ tên tác giả thì là của những nghệ sĩ nhiếp ảnh người Việt đầu tiên như Trần Văn Châu, Đặng Văn Thông, Nguyễn Bá Mậu, từ những năm 1950-1960... Tất cả đều đen-trắng. Nhiều ảnh cũ mờ vẫn cứ treo. Ảnh hữu danh làm thỏa tới cùng thắc mắc của người xem rằng ai đã chụp được nó. Ảnh vô danh lại làm cái quá khứ của Đà Lạt hiện về huyền ảo, cảm giác mù xa hơn, thế giới ấy như không từng có thật.
*
Bên quán cà phê cóc nằm gần Dalat Night Club xưa, vị trí ngày nào Khánh Ly hát và Trịnh Công Sơn hay đến nghe nhạc mình, lão nghệ sĩ nhiếp ảnh phong cảnh Đặng Văn Thông kể tôi nghe gần đây người ta hay tìm đến nhà ông để mua ảnh Đà Lạt xưa về treo. Ông bảo không hiểu sao giờ nhiều người Đà Lạt đi tìm Đà Lạt xưa vậy. Họ nói với ông là mua để trang trí cho căn hộ mới cất, hoặc cho khách sạn, quán cà phê vừa mở, hay đi khánh thành nhà mới. Ông rằng, đủng đỉnh kiếm 200, 500 ngàn đồng hoặc có khi 1 triệu đồng cho mỗi bức ảnh đen trắng như thế. In mãi, mòn cả phim, mà cảm xúc về bức ảnh mỗi lần tác giả mang đi in vẫn rạo rực. Chỉ cần mang phim đi ra Mini Lab in lại là có tiền cà phê lai rai. Ông cũng có nghe đây đó người ta chụp lại ảnh của ông để mang đi rửa bán. Có chỗ người ta để tên ông dưới ảnh, có chỗ không.
Ông bảo: “Thôi kệ, miễn họ biết quý cái đẹp xưa của Đà Lạt là đã hay, đã mừng rồi!”. Thời Đà Lạt còn mộng mơ đã làm nên tên tuổi Đặng Văn Thông với những bức hình nên thơ về một xứ sở. Với ông, mọi thứ ở Đà Lạt như chưa thành “hôm qua”, vàng son thơ mộng Đà Lạt vẫn chưa đi xa. Ông kể, có lần mang máy ra chụp lại ngay những góc ảnh mà xưa kia mình từng đứng, nhưng ông lại thu vào máy một hình ảnh đã hoàn toàn biến đổi. Như thể đó là một bức ảnh khác, về một xứ sở khác. Bậc trưởng thượng nổi tiếng làng nhiếp ảnh Đà Lạt này bảo Đà Lạt đang ngày càng cạn kiệt vẻ mộng mơ nên ông không muốn chụp nữa. Trong mắt ông, nét thơ mộng của Đà Lạt ngày càng xa xỉ, dù đến giờ nền du lịch Đà Lạt vẫn nhờ vào sự PR về sự thơ mộng “như xưa” đó để sống. Du khách hình như cũng không muốn mất cảm giác về một Đà Lạt như đã từng. Tôi lạ gì khối người lên Đà Lạt để mà ngồi đấy, lôi cái “xưa” của nó ra để ngồi “nhậu” với cái “nay”.
Con người là một sinh vật nông nổi. Hung hăng đó mà yếu đuối đó. Chỉ những bức ảnh đen trắng kia thôi mà làm mềm lòng họ. Chỉ đôi bức ảnh kia thôi mà kéo họ lùi về với lịch sử, với thuở ban đầu của một xứ sở mơ tưởng. Là dân phương Đông, người Việt, với đặc trưng kiến trúc truyền thống là nhà trệt ba gian hai chái, nhưng họ vẫn mê say không gian sống kiểu Tây với biệt thự, rừng thông và hoa xứ lạnh châu Âu. Họ thích Đà Lạt “sang” như Tây. Vì sao, vì hình như thiên nhiên lạnh Đà Lạt hợp với kiểu cách “Tây” đó. Và vì sao nữa, vì hình cảnh nhà và phố và đường sá rải ra như những nốt nhạc được viết hoàn hảo và có trách nhiệm với Mẹ thiên nhiên. Và sao nữa, là đô thị không hình thành mà như thả lỏng hết người ra, thuận theo tự nhiên, không chia theo kiểu bàn cờ. Là gì nữa, là “đô thị sinh thái” đã xuất hiện ngay từ đầu thế kỷ trước, phố trong rừng, rừng trong thành phố, cái mà thế giới bây giờ đang xem là “triết lý” cho đô thị, khiến mọi thành phố phải hướng đến để con người có niềm an lạc thật sự.
*
So với Sài Gòn, Hà Nội, Huế thì Đà Lạt chỉ là thành phố nhỏ, nhưng đố thị dân ở thành phố nào có suy nghĩ trong đầu rằng người Đà Lạt là “người tỉnh lẻ”. Đà Lạt là trường hợp ngoại hạng. Nó ngoại hạng nhờ cốt cách “Pháp” toàn diện từ đầu của nó, mà Pháp là bậc thầy thế giới về tổ chức không gian đô thị. Nó ngoại hạng vì là thành phố duy nhất trên đất nước này có ngày sinh tháng đẻ rõ ràng (người ta lấy ngày giờ bác sĩ A.Yersin đặt chân tới nó và bàng hoàng trước thiên nhiên nơi này để rồi đề xuất xây dựng thành phố). Và từ khi ra đời nó đã có đường hướng, tuân theo ý tưởng, có kịch bản quy hoạch tử tế, chứ không phải như bao thành phố tỉnh lỵ ở Việt Nam là do quá trình quần cư mà hình thành. Khi lao vào tìm ký ức, chơi ảnh xưa, người phố núi không quên có vị Việt kiều từ Mỹ về mở cả một cuộc triển lãm ảnh Đà Lạt xưa ở một khách sạn 4 sao. Ông Dương Trung Quốc kia còn mang cả khối ảnh về Đà Lạt thuở ban đầu của một cơ quan trực thuộc Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam sưu tập được vào để triển lãm dưới rừng thông Đà Lạt bữa nào. Dĩ nhiên người xem thì nườm nượp rồi. Họ chờ có thế mà.
Nào riêng người Đà Lạt đâu, Tiến sĩ nghệ thuật học Yến Chi, một người Hà Nội lập nghiệp ở Sài Gòn, người đóng vai Nam Phương Hoàng Hậu trong bộ phim “Những ngọn nến hoàng cung”, hôm nọ rong chơi Đà Lạt cũng cố dạo quầy sách ở trung tâm để tìm cho được một tập sách ảnh về Đà Lạt xưa. Chị lật từng trang ngắm say đắm những góc cảnh Đà Lạt xa xưa. Tôi hỏi chị sao không ngắm Đà Lạt nay bằng xương bằng thịt, đang “sống” sờ sờ ra đấy. Chị bảo: “Nó không đẹp bằng. Nó lộn xộn, lung tung, xuề xòa, mất hết thơ mộng”. Nhưng thiên nhiên Đà Lạt quá vĩ đại đến độ dù thô bạo cũng chưa đủ sức để làm xấu nó nhanh. Những giá trị đô thị, phẩm cốt “Tây” rơi rụng, hay khí hậu nóng dần vẫn không làm chị hết say sưa với Đà Lạt.
Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp cũng từng mang một khối lượng ảnh đồ sộ về Đà Lạt sang để triển lãm, ngay giữa trung tâm Hòa Bình. Anh Trần Đức Lộc-kiến trúc sư gắn bó lâu năm với Đà Lạt, đồng quan điểm với tôi rằng, thành phố này chỉ duy nhất có một con đường để giữ lấy bản sắc, đó là phải mang lấy cốt cách “Tây” và vẻ thơ mộng. Chỉ có sự thơ mộng mới làm ra tiền cho Đà Lạt. Đà Lạt hết thơ mộng, cũng giống những đô thị khác, thì người ta sẽ chọn nơi khác.
Không ai có thể nghĩ rồi một ngày người Đà Lạt lại đi tìm lại Đà Lạt; họ tìm kiếm những khoảnh khắc Đà Lạt xưa để làm “sang” cho nơi ở, chỗ làm ăn của mình. Điều này như một nhu cầu tinh thần mà bạn không khó để nhận ra khi la cà Đà Lạt bây giờ.
Có lần, sinh nhật một cô gái Đà Lạt nọ, tôi mang đến tặng nàng 2 tấm ảnh chụp về Đà Lạt, một “nay” và một “xưa”. Ba ngày sau ghé lại thì thấy chỉ còn bức ảnh “xưa” trên tường…
Bút ký Nguyễn Hàng Tình
